تئاتر دفاع مقدس و تولید حرفه ای

تئاتر یک رسانه ارتباطی است و مدل های متفاوت و مختلفی که آن را در حوزه تولید و بازخورد مورد بررسی قرار می دهند, همواره آن را به صورت یک دیاگرام و سیستم ارتباطی ترسیم کرده و تحلیل می کنند

تئاتر یک رسانه ارتباطی است و مدل‌های متفاوت و مختلفی که آن را در حوزه تولید و بازخورد مورد بررسی قرار می‌دهند، همواره آن را به صورت یک دیاگرام و سیستم ارتباطی ترسیم کرده و تحلیل می‌کنند. در این سیستم ارتباطی گروه اجرایی به عنوان فرستنده، ضمن ارجاع موضوع به موارد مختلفی چون زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و ... پیامی را در معرض انتقال به مخاطبان (فرستنده) قرار می‌دهد و پس از دریافت پیام توسط مخاطب سیستم ارتباطی تکمیل می‌شود و تئاتر اتفاق می‌افتد. در این صورت هنر تئاتر یک رسانه تعریف می‌شود و در غیر اینصورت تصور ادامه حیات و ابزار هنری بودن تئاتر غیر قابل امکان خواهد بود.

تئاتر حرفه‌ای نیز جدا از همه تعاریف آن، از مقدمات تولید گرفته تا ارتباط مستمر با مخاطب و بالاخره درآمدزایی آن، براساس همین اصول ارتباطی تعریف می‌شود.

بر اساس همین مقدمه اجازه بدهید بحث درباره چگونگی و کیفیت حرفه‌ای تئاتر دفاع مقدس را به واسطه زمینه‌های شکل‌گیری موثر و مستمر فرایند ارتباطی آن مورد بررسی قرار دهیم. در این بحث فضای ثابت اجرا، به عنوان امکان اصلی حرکت به سوی تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس و همچنین مخاطب شناسی و توجه به سلیقه و نیاز روز مخاطب را محمل‌های اصلی موضوع قرار داده و بر همین اساس رویکردهای مثبت و منفی موجود در مسیر حیات تئاتری به نام تئاتر دفاع مقدس را بررسی می‌کنیم.

فضای اجرا یا به عبارت دیگر همان سالن و تالاری که نمایش در آن به روی صحنه می‌رود یکی از مهمترین ابزارها و امکانات حرکت به سوی تئاتر حرفه‌ای است. چنانکه در شرایط حاضر نیز بسیاری از هنرمندان و کارشناسان در بررسی مهمترین آسیب‌ها و کاستی‌های موجود بر سر راه تئاتر حرفه‌ای کشور، بحث سالن اجرا را در اولویت موضوع قرار می‌دهند و رفع و حل مشکل امکانات آن را از نیازهای اساسی و ضروری تئاتر کشور می‌دانند.

می‌دانیم که تئاتر در شرایط حرفه‌ای آن، به ژانرها و انواع آن تقسیم‌بندی می‌شود و در شرایط مطلوب امکانات مناسب و مطلوبی را در اختیار شیوه‌ها و نوع‌های متفاوت قرار می‌‌دهد، در این شرایط مطلوب نمایش عروسکی محل اجرا و امکانات اجرایی مورد نیاز خود را می‌طلبد و نمایش‌های کلاسیک در فضا و محل خاص خود به اجرا در می‌آیند و ... بنابراین در تئاتر حرفه‌ای یکی از اساسی‌ترین و اولین مواردی که می‌تواند شرایط حضور گروه‌های اجرایی به نحو مثبت و موثر را فراهم کند، امکانات و محل اجرا هستند.

در بسیاری از ساختارهای حرفه‌ای جهان و در کشورهای مختلف، انواع تئاتر، سالن‌ها و محل اجرای مخصوص به خود را دارا هستند و مخاطب پیش از انتخاب نمایش مورد علاقه‌اش با انتخاب سالن اجرا به دنبال موضوعات و حوزه مطلوب می‌گردد. در این شرایط نخستین گام حرفه‌ای در جهت منظم ساختن برنامه اجراها و هدایت مناسب مخاطب برای انتخاب ننمایش مورد علاقه‌اش برداشته شده است.

در تئاتر ما هم با وجود همه کاستی‌ها و کمبود غیرقابل انکار سالن‌ها و امکانات اجرا در حال حاضر سالن‌ها و محل‌های اجرا مثل تالار هنر، تالار سنگلج، کارگاه نمایش و ... تقریبا توانسته‌اند چنین هویتی پیدا کنند. اما همچنان که معمول است، تئاتر دفاع مقدس هنوز هیچ سهمیه و جایگاهی در این حوزه و با توجه به نظم و هماهنگی میان مضمون، نوع و محل اجرا پیدا نکرده است.

تماشاگران علاقه‌مند به این حوزه از تئاتر هنوز نمی‌دانند که کدام محل اجرا و کدام سالن به طور مستمر به اجرای نمایش‌های دفاع مقدس خواهد پرداخت. در کنار مخاطبان، هنرمندان تئاتر دفاع مقدس نیز در جریان حرکت در مسیر تولید و اجرای حرفه‌ای، همچنان محل مشخص و معلومی برای به روی صحنه بردن تئاترهای‌شان نمی‌شناسند.

این در حالی است که دست کم اختصاص یک سالن مخصوص اجراهای مربوط به این حوزه می‌تواند سالیانه دست کم زمینه اجرای حدود ۲۰ نمایش حرفه‌ای دفاع مقدس را در شرایطی ثابت و معلوم فراهم کند و ادامه جریان اجرا به این صورت خواهد توانست مخاطبان بسیاری را به این سالن بکشاند و حتی مخاطبان زیادی را نیز برای اضافه شدن به تعداد تماشاگران این سالن ترغیب و تشویق کرده و عادت دهد.

نکته دیگر آنکه در این صورت بسیاری از سختی‌ها و دشواری‌های پیش روی هنرمندان و تماشاگران تئاتر دفاع مقدس برای دستیابی به یک نقطه اشتراک همیشگی و موثر نیز فراهم خواهد شد.

از سوی دیگر بحث درباره مخاطبان تئاتر دفاع مقدس نیز همانگونه که ذکر آن آمد، به طور مستقیم با امکانات اجرا و سالن آن ارتباط پیدا می‌کند. اما گذشته از این، تئاتر دفاع مقدس نیاز دارد تا با یک تحول چشمگیر و با تغییر رویکردهای موضوعی و اجرایی اش قدم جدی‌تری در جهت مخاطب شناسی و هماهنگ‌سازی مضامین و شیوه‌های اجرایی‌اش با خواست، نیاز و سلیقه مخاطبان بردارد.

تئاتر دفاع مقدس برای برون رفت از چالش‌هایی که امروز در مسیر جلب و جذب مخاطبان تئاتر دارد می‌بایست یک بازنگری کلی را در امر تولید نمایش‌های این حوزه سرلوحه کارش قرار دهد.

این حوزه از تئاتر در جریان سه دهه حیات آن از دوران جنگ تحمیلی تاکنون اگر چه کارنامه کمی قابل قبولی دارد، اما در زمینه کیفیت و نوع طرح و پرداخت موضوعات تا اندازه‌ای ضعیف عمل کرده است. هر جا که تئاتر دفاع مقدس موضوعات و شکل‌های تکراری و همیشگی این سال‌های حیاتش را مطرح کرده با مخاطبان کمتری مواجه بوده و هر آن زمان که مضامین جدیدتری را با رویکردهای تازه و نو در معرض بازخورد با سلیقه و خواست مخاطبانش قرار داده، موفق بوده است.

نگاهی کلی و اجمالی به کارنامه اجراهای تئاتر دفاع مقدس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که تماشاگران هر گاه با مضامین و شکل‌های نو و تازه تئاتر دفاع مقدس مواجه شده‌اند از آن استقبال کرده‌اند و برعکس، آنجا که تکرار و سطحی‌نگری موضوعی و شکل‌های معمول اجرای تئاتر دفاع مقدس را در نمایشی دیده‌اند، از تعداد و رضایت آنها در مواجهه با نمایش کاسته شده است.

بنابراین برای حرکت به سمت تئاتر حرفه‌ای علاوه بر نیازهای سخت افزاری و امکانات و فضای اجرایی، نیاز جدی و ضروری به جلب مخاطبان و تماشاگران به عنوان یک طرف مهم ارتباط اجتماعی- هنری نیز دیده می‌شود.

تئاتر دفاع مقدس برای تبدیل شدن به یک جریان حرفه‌ای می‌بایست بتواند، آنچه را که مخاطبش، بر اساس نیازهای دوران و خواست‌های زمانه‌اش می‌پسندد را با شرایط مطلوب و به روز تئاتر و توسط ابزارها و شیوه نو به اجرا درآورد. بدین ترتیب علاوه بر آنکه مخاطبان حال حاضرش را راضی می‌کند خواهد توانست عده بسیار زیادی از مخاطبان را نیز برای آینده این حوزه از تئاتر تربیت کند.

تئاتر حرفه‌ای مولفه‌ها و مقدماتی دارد که همه آنها پیوسته و وابسته به یکدیگر هستند. پرداختن و اهمیت دادن به زمینه‌های جذب و جلب مخاطب یکی از مهمترین و اصلی‌ترین این مولفه‌هاست که تقویت آن می‌تواند باعث تقویت و رشد سایره حوزه‌ها و بهبود شرایط و امکانات سایر مولفه نیز بشود. این نکته که تماشاگر و مخاطب یک ستون مهم و موثر در حیات تئاتر است را به هیچ وجه نمی‌توان انکار کرد و باید اعتراف نمود که تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس با جلب رضایت و افزودن بر تعداد تماشاگران حرفه‌ای‌اش خواهد توانست حیات خود را تداوم بخشد و مستحکم کند و در غیر این صورت رفته رفته ارزش و کیفیت و حتی هماهنگی مطلوب میان سایر مولفه‌هایش را در خطر خواهد دید.

بنابراین در قدم نخست، برای رسیدن به تئاتر حرفه‌ای در حوزه تئاتر دفاع مقدس باید مخاطبان و تماشاگران بیشتری را به سمت آن جلب و جذب کرد و بعد از آن محل مشخص و معلوم و مطلوبی را برای حفظ ارتباط مستمر و مناسب این تماشاگران و گروه اجرایی در نظر گرفت و شرایط اجرا و ارتباط در این محل اجرا را تثبیت کرد و استمرار بخشید.

اما در کنار این شرایط مسئله مهم دیگری که در مورد فراهم آمدن شرایط حرفه‌ای تولید و اجرای تئاتر دفاع مقدس مطرح می‌شود، این است که چگونه می‌بایست امکانات اجرا و مخاطب قرار دادن تماشاگران این حوزه از تئاتر را فراهم کرد؟ به هر حال آنچه بیش از هر چیز در این رابطه اهمیت دارد آن است که همه حوزه‌ها و اشکال تئاتری در کشور ما در ایده‌آل‌ترین شرایط نیز می‌بایست مورد حمایت سازمان و یا نهادی دولتی قرار گیرند. تصور اینکه تئاتر دفاع مقدس بتواند خود به تنهایی تمامی این مقدمات و زمینه‌‌ها را برای خود فراهم کند، بدون شک ناممکن به نظر می‌رسد. همچنان که تا به حال نیز این سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی بوده‌اند که به عنوان اصلی‌ترین حامیان در جهت تامین مقدمات تولید و اجرای تئاتر، شرایط حیات و استمرار تولید تئاتر دفاع مقدس را فراهم آورده‌اند.

در این حالت، باید توقع داشت که حمایت کنندگان تئاتر دفاع مقدس راهکارهایی را برای ایجاد شرایط مطلوب مورد اشاره فراهم کنند. امکان اختصاص سالن و محل اجرا، تامین امکانات اجرا و حتی برنامه‌ریزی برای تولید حرفه‌ای و جذب تماشاگر را اگر چه نمی‌توان محدود به وظایف حمایت کننده دانست، اما می‌بایست در حیطه برنامه‌های سازمان یا نهاد حامی قرار داد. انتظار برای دستیابی به ساختاری حرفه‌ای در تئاتر مقدس هیچگاه محقق نخواهد شد، مگر اینکه در گستره برنامه‌ها و مدیریت حمایت کننده‌ای که همه جوانب و زمینه‌های حرکت به سمت این تئاتر را مورد بررسی قرار داده و تمایل به رسیدن به این مطلوب را نیز در برنامه‌هایشان داشته باشند.

نمونه خوبی از این حرکت برنامه‌ریزی شده را می‌توان در حوزه تولید تئاتر در انجمن تئاتر دفاع مقدس مورد جستجو قرار داد و شاید نزدیک‌ترین مثال در این زمینه تولید حرفه‌ای نمایش "خنکای ختم خاطره" همزمان با هفته دفاع مقدس باشد که به همت انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس انجام پذیرفت. اگر چه اجرای این نمایش همه زمینه‌ها و مقدمات حرکت به سوی تئاتر حرفه‌ای را با خود به همراه نداشت، اما دست کم با محور قرار دادن بسیاری از شرایط مطلوب نمونه و تجربه‌ای از یک تولید و اجرای حرفه‌ای را در معرض بازخورد قرار داد. "خنکای ختم خاطره" در شرایط خوبی به روی صحنه رفت و با توجه به موضوع تازه و شکل و فرم اجرایی خوبش توانست عده بسیار زیادی از مخاطبان تئاتر و به ویژه جوانان را به تماشای یک اثر مطلوب در حوزه تئاتر دفاع مقدس ترغیب و تشویق کند.

در شرایط حاضر و حتی با توجه به کمبودها و کاستی‌های بسیاری که در همه حوزه‌های تئاتر وجود دارد و مشاهده می‌شود، حتی تکرار چنین فرایندی در حوزه حمایت از تولید و اجرا، اگر منجر به روی صحنه رفتن چند نمایش مشابه با "خنکای ختم خاطره" شود، به مرور جریان تبدیل شدن به تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس را فراهم خواهند کرد.

سازمان‌ها و نهادهایی که برنامه‌های مشترک و موازی با تولیدات هنری در زمینه دفاع مقدس دارند می‌توانند ضمن هماهنگ سازی اهدافشان با این بخش از هنر تئاتر، به رشد و تقویت پایه‌های حرفه‌ای و فراهم سازی امکانات بیشتر در حوزه تولید دامن بزنند و ضمن کمک به تئاتر برخی از اهداف فرهنگی و موضوعی خود را نیز در این مسیر جستجو کنند. همچنان که انجمن تئاتر دفاع مقدس تاکنون علاوه بر تولید و اجرا در حوزه پژوهش، تولید متون و ....نیز در این مسیر خوب عمل کرده است.

در کنار این نوع حمایت که بیشتر متوجه زمینه‌های تولید و اجرای تئاتر است، جشنواره‌ها نیز می‌توانند در قالب برنامه‌های حمایتی در کنار جریان تولید حرفه‌ای تئاتر قرار بگیرند. هر چند که در حال حاضر جنبه‌های منفی و باز دارنده جشنواره‌های تئاتری به ویژه در حوزه تئاتر دفاع مقدس بیشتر از آنکه ‌رویکردهای مثبت را تقویت کنند در جهت باز دارندگی حرکت حرفه‌ای تئاتر دفاع مقدس پیش رفته‌اند.

جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس در بهترین شرایط می‌بایست، شرایط تولیدات بیشتر و انگیزه کار در جهت اجراهای بیشتر نمایش‌های دفاع مقدس را فراهم سازند. جشنواره می‌توانند محل تلاقی بهترین نمایش‌های تولید شده در دوره‌های مشخص زمانی باشند و از این منظر بهترین تولیدات را برای قرار گرفتن در برنامه اجراهای حرفه‌ای تئاتر نتیجه بدهند. اما متاسفانه همین جشنواره‌ها در حال حاضر به معضل بزرگ تئاتر دفاع مقدس برای حرفه‌ای شدن تبدیل شده‌اند.

بسیاری از هنرمندان و گروه‌های تولید کننده تئاتر دفاع مقدس، امروز به جای دغدغه‌های اجرای عمومی و قرار گرفتن در جریان تولید حرفه‌ای تئاتر، دچار نوعی جشنواره‌زدگی شده‌اند و اصلا آثارشان را برای شرکت در این جشنواره‌ها تولید می‌کنند. معیار قرار دادن، نیاز جشنواره‌ها، شتابزدگی و تعجیل و همچنین تمایل شدید به جشنواره باعث شده تا از طرفی کیفیت مطلوب آثار دفاع مقدس در همه زمینه‌ها نزول کند و از سوی دیگر رغبت و تمایل برای تولید حرفه‌ای تئاتر و برنامه‌ریزی برای اجرای نمایش برای مخاطب نیز در بسیاری از هنرمندان کاهش پیدا کند. در عوض تمایل برای حضور در جشنواره همواره وجود دارد و سیل آثار سطحی و کم کیفیت که به جشنواره گسیل می‌شوند همچنان روبه افزایش است.

بنابراین نکته مهم دیگر برای حرکت در مسیر حرفه‌ای شدن تئاتر دفاع مقدس، می‌بایست همسوسازی برنامه‌های سازمان‌های حمایت‌کننده در برگزاری جشنواره‌ها و حمایت از تولیدات حرفه‌ای و فراهم آوردن شرایط اجرای عمومی باشد. جشنواره‌ها یا باید برآیند تولیدات شاخص حرفه‌ای باشند و یا اینکه بتوانند شرایط و امکانات حضور حرفه‌ای را برای گروه‌ها فراهم کنند. در غیر این صورت تولید نمایش و اجرای یک روزه آن در جشنواره نه بر تعداد تماشاگران و اشتیاق آنها برای دیدن نمایش می‌افزاید و نه می‌تواند زمینه‌های تولیدات بهتر و مستمرتر را فراهم کند. نگاه جشنواره‌ای تنها وسیله‌ای است که هنرمندان و گروه‌ها را به حضور موقت، تشویق و ترغیب می‌کند.

بنابراین در یک نگاه کلی می‌توان نتیجه گرفت که تئاتر حرفه‌ای به تماشاگر حرفه‌ای نیاز دارد و برای اینکه یک حوزه از تئاتر بتواند تماشاگران حرفه‌ای – برای امروز و آینده‌اش- داشته باشد، نیازمند فضا و امکانات ثابت و همیشگی است. سازمان‌ها و نهادهای دولتی مهمترین حامیانی هستند که می‌توانند این امکانات و فضاها را برای تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس فراهم کنند و این فرایند نیاز به یک برنامه مشخص و هدفمند دارد و در گستره این برنامه‌ریزی جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس نیز می‌توانند، همسو با اهداف و جریانات حرفه‌ای این حوزه از تئاتر حرکت کنند.

مهدی نصیری