به عذر نیم شبی کوش و گریه سحری

کنکاشی پیرامون آثار و زمینه های دعا به عنوان آسان ترین راه تقرب به خدا

دعا و نیایش به درگاه الهی، آسان ترین راه ارتباط با خدا و تقرب به وی و هم چنین دست یابی به مقامات انسانی و پاسخ گویی به نیازهای مادی و معنوی است. ماه رمضان به سبب قداست و شرافت زمانی آن، بهترین فرصت برای نیایش است و لذا ماه رمضان را فصل دعا و نیایش و مناجات می شمارند. دست های مومنان و بندگان خدا برای بهره گیری از ضیافت الهی بلند است و خداوند به شرافت و کرامت این ماه پربرکت افزون بر شست و شوی مردم از گناه، فرصت های زایش از نو را هدیه می کند تا دوباره با ظرفیت و استعداد و توان جدید به سیر کمالی و تکاملی خویش بازگردند و از نعمت خلافت ربوبی خداوند بهره گیرند و به مقامات انسانی دست یابند.

نویسنده در این نوشتار با توجه به اهمیت دعا در روزها و زمان های خاص، کوشیده است تا تحلیل قرآن از آثار و برکات نیایش در این ماه را ارائه دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● نیایش، آسان راه ارتباط و تقرب

نیایش که در زبان عربی از آن به دعا تعبیر می شود هرچند که از نظر لغت و ریشه مفهومی، تفاوت هائی دارد ولی یک مفهوم خاص مشترکی را بیان می کند؛ زیرا دعا در لغت به معنای درخواست انجام دادن چیزی است (معجم الفروق اللغویه، ص ۵۳۴).

این واژه به معانی مختلفی همچون استغاثه و عبادت نیز در فرهنگ عربی و قرآنی به کار رفته است. (لسان العرب، ج ۴، ص ۳۵۹، «دعا».)

در فرهنگ و اصطلاحات اسلامی و عربی برای دعا شروطی بیان شده است که می توان از آن ها به عنوان شرط تحقق مفهومی اصطلاح دعا یاد کرد. از جمله این شروط آن است که کسی که از او درخواست می شود باید بالاتر از درخواست کننده باشد. (معجم الفروق اللغویه، ص .۲۳۱)

در قرآن، دعا و درخواست از خداوند برای مقاصد گوناگون آمده است که ۱- توحید و ثنای الهی؛ ۲- طلب عفو و رحمت؛ ۳- خواستن بهره دنیایی، از جمله این موارد است. سبب نامگذاری این شیوه از ارتباط میان خدا و بنده از آن رو بوده است که در هنگام دعا، انسان، کلام خویش را با «یاالله»، «یارب»، «یا رحمن» آغاز می کند. (لسان العرب، ج ۴، ص ۳۵۹، «دعا».)

از آن جایی که مفهوم دعا در کاربردها و فرهنگ اسلامی و قرآنی، از نوعی عمومیت و فراگیری برخوردار است، تنها شیوه خاصی، دعا شمرده نمی شود. از این رو روش های دیگری که ما از آن ها به عناوین و مفاهیم دیگری همچون استغفار، استعاذه، استغاثه و استعانت یاد می کنیم در زیر مجموعه دعا قرار می گیرد. البته این گونه امور گرچه به نوعی معنای دعایی دارند، لیکن از آنجا که هر یک دارای مسایل و مطالب مهم و شرایط خاصی است به صورت مستقل از دعا مطرح می شود و در این جا تنها مراد و مقصود ما از دعا همان نیایش خاص است که شخص در هنگام درخواست از واژگانی چون اللهم و یا رب و الهی و مانند آن استفاده می کند و به شکل خاصی خداوند را مخاطب قرار می دهد تا ارتباطی با مبداء هستی برقرار سازد.

بنابراین آنچه مقصود این نوشتار است نیایش و دعا به مفهوم خاصی است، هرچند که امور دیگری چون استغفار و استعاذه و استغاثه در حوزه دعا قرار می گیرد ولی نیایش خاص شمرده نمی شود.

به هر حال دعا امری پسندیده است؛ زیرا بیانگر این است که انسان همواره ربوبیت و پروردگاری خداوند را در نظر دارد و او را افزون بر خالقیت و آفریدگاری به ربوبیت و پروردگاری نیز می شناسد و از این مقام ربوبیت می خواهد که مسایل و مشکلات او را حل و فصل نموده و یا امری را برای او تحقق بخشد و عنایت خاصی به وی داشته باشد.

بر این اساس می توان گفت که دعا خود مهم ترین ابزار دوری بشر از غفلت از خدا است. انسانی که از غفلت رهایی یابد امکان شدن و دست یابی به مراتب کمالی و تقربی برای او فراهم تر است. از این رو نیایش سرچشمه غفلت زدایی بشر از خدا می باشد و این که انسان می تواند با نیایش، به امور و مقدماتی دست یابد که از راه های دیگر شدنی نیست. افزون بر این که دعا موجب می شود تا شخص با کم ترین هزینه و عمل، بیش ترین سود و بهره را ببرد و از عنایات خاص خداوندی استفاده کند.

شخصی که می خواهد به خداوند تقرب جوید و از این تقرب و نزدیکی بهره مند گردد می تواند با نیایش به عنوان کوتاه ترین راه ارتباطی با خداوند بهره مند شود؛ زیرا خداوند همواره در کنار اوست و کسی که از نسیان و غفلت رهایی یابد و حضور خداوند را در کنار خویش احساس کند به سادگی می تواند با خداوند ارتباط برقرار کرده و از عنایات خاص او بهره مند گردد.

خداوند بارها در آیات مختلف به این نکته توجه می دهد که غفلت از خداوند و یا فراموشی او، موجب می شود تا خداوند نیز شخص را فراموش کند و توجه و عنایتی به او نداشته باشد. (حشر آیه ۱۹ و نیز توبه آیه ۶۷) این در حالی که اگر کسی به خداوند توجه داشته باشد و همواره ذکر او را بر زبان آورد و دست های خویش را به نیایش بلند کند همواره حضرت حق را در کنار خود (نحل آیه ۷۷ و ق آیه ۱۶ و واقعه آیه ۸۵) و اجابت کننده به خواسته خود می یابد. (غافر آیه ۶۰) چنان که بارها نسبت به پیامبران و اشخاصی که دست به دامن او شده و وی را خوانده اند پاسخ مناسب و سریعی داده است. (انبیاء آیات ۸۸ و ۷۶ و ۸۴ و ۹۰)

● آثار دعا

باتوجه به آیات قرآنی می توان برای دعا و نیایش دست کم سه کارکرد و اثر شناسایی و معرفی کرد که عبارتند از دفع بلا و گرفتاری یا رفع مشکل و دشواری، و یا جلب و جذب نعمت.

این سه کارکرد نیایش را خداوند در گزارش هایی که درباره افراد و یا اقوام بیان داشته توضیح داده است.

یکی از مهم ترین آثار دعا، رهایی انسان از گناه و خطا و در نتیجه از آثار و تبعات منفی آن است. خداوند بیان می کند که انسان می تواند با بهره گیری از نیایش، خود را از شر گناه و نیز آثار و تبعات آن در امان نگه دارد. از جمله آیاتی که این کارکرد نیایش را بیان می کند می توان به آیه ۵۸ سوره بقره و آیات ۱۴۷ و ۱۴۸ و نیز ۱۹۳ و ۱۹۵ سوره آل عمران اشاره کرد.

خداوند در آیه ۱۶ سوره قصص با اشاره به داستان حضرت موسی(ع) بیان می کند که آن حضرت چگونه توانست از آثار دعا برای دفع برخی از آثار خطا و ترک اولی خویش استفاده کند؛ زیرا آن حضرت با اقرار ظلم و ستم به نفس خویش در انجام درگیری به قبطی می فرماید: رب انی ظلمت نفسی فاغفرلی فغفر له انه هو الغفور الرحیم. این گونه است که خداوند او را در حفاظ و پوشش غفوریت خویش قرار می دهد و موجب می شود تا از آثار و تبعات ترک اولی خویش در امان ماند.

انسان با دعا به خداوند نزدیک می شود و اسباب تقرب به او را فراهم می آورد. چنان که گفته شد، اگر کسی خداوند را همواره به یاد داشته باشد خداوند نیز او را به یاد خواهد داشت و در هیچ حالی او را فراموش نمی کند و همین موجب می شود تا بستر و فضایی فراهم آید تا شخص بتواند ظرفیت ها و استعدادهای کمالی خویش را آشکار سازد. بر این اساس گام به گام به سوی خدا تقرب می جوید و با اعمال و اکمال خود به مقامات کمالی خاص دست می یابد. از این رو در آیه ۹۹ سوره توبه یکی از کارکردها و آثار نیایش تقرب به خداوند دانسته شده است.

اگرچه آیه درباره دعای پیامبر(ص) است که موجبات تقرب مؤمنان انفاق گر را فراهم می آورد ولی این معنا را می توان به دست آورد که دعا از چنان خاصیت و ویژگی اختصاصی برخوردار است.

بنابراین مؤمنان برای دست یابی به تقرب می توانند با واسطه کردن پیامبر(ص) در دعا و نیایش خویش، خود را به خداوند نزدیک سازند.

از دیگر کارکردهای دعا در راستای نقش نخست و اصلی آن می توان به جلب رحمت (اعراف آیه ۵۶ و ۱۵۶ و نیز مریم آیه ۲ و ۳ و انبیاء آیه ۸۳ و ۸۴) و جلب عنایت خاص خداوند (انعام آیه ۵۲ و فرقان آیه ۷۷) و در حقیقت جلب فضل خداوندی (نساء آیه ۳۲) اشاره کرد. به این معنا که شخص با نیایش، خود را به خدا نزدیک می سازد و موجبات جلب رحمت و عنایت خداوندی را فراهم می آورد به گونه ای که با بهره گیری از این مقام، از فضل خداوندی سود می برد و فراتر از آن چه حق وی بوده، خداوند به فضل خویش به وی عنایت می کند.

مهم تر از این مسایل کسانی که می خواهند محبوب خداوند شوند و محبت وی را به سوی خویش جلب کنند، بهترین و کوتاه ترین و آسان ترین راه، بهره گیری از عامل دعاست که خداوند در آیه ۱۴۷ و ۱۴۸ سوره آل عمران به آن اشاره کرده است.

آیات فوق به این نکته توجه می دهند که اصولا یکی از مصادیق احسان و نیکوکاری، دعا است. از این رو می فرماید: و ماکان قولهم الا ان قالوا ربنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فی امرنا و ثبت اقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین... و الله یحب المحسنین. به این معنا که این گفتار و نیایش های آنان مصداقی از مفهوم احسان است، چنان که دوری از اسراف در امور نیز یکی از مصادیق احسان است که عبارت والله یحب المحسنین آن را تأیید می کند. این مطلب را آیه ۵۶ سوره اعراف نیز مورد توجه و تاکید قرار می دهد که یکی از آثار و کارکردهای نیایش قرار گرفتن در جرگه محسنان است.

چنان که گفته شد اگر بخواهیم آثار دعا را دسته بندی کنیم یکی از کارکردهای عمده و کلی و اصلی آن، کارکرد دفعی و سپس کارکرد رفعی است. از جمله مصادیق کارکردهای رفعی دعا می توان به درمان و رفع بیماری ها که در آیه ۸۳ سوره انبیاء درباره ایوب(ع) بیان شده اشاره داشت که خداوند می فرماید: و ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر و انت ارحم الرحمین¤ فاستجبنا له فکشفنا ما به من ضر و ءآتینا اهله. البته همین مطلب به شکلی دیگر در آیه ۴۱ و ۴۳ سوره ص آورده شده است؛ زیرا خداوند می فرماید: و اذکر عبدنا ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الشیطان بنصب و عذاب¤ ارکض برجلک هذا مغتسل بارد و شراب¤ ووهبنا له اهله و مثلهم معهم رحمه منا و ذکری لاولی الالباب.

از دیگر مصادیق کارکرد رفعی می توان به رهایی شخص از غم و اندوه اشاره کرد که در آیه معروف به ذکر یونسی، به تفصیل آمده است و خداوند در این آیه به صراحت مردم را امیدوار می سازد که این شیوه درمان و رفع اندوه و غم و گرفتاری اختصاص به حضرت یونس(ع) نداشته و همه مؤمنان می توانند با بهره گیری از ذکر یونسی از بلا و گرفتاری و اندوه و غم رهایی یابند: و ذالنون اذ ذهب مغضبا فظن ان لن نقدر علیه فنادی فی الظلمات ان لااله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین¤ فاستجبنا له و نجینا من الغم و کذلک ننجی المؤمنین. (انبیاء ۷۸ و ۸۸)

در همین دسته کارکردهای رفعی دعا می توان به رفع بلا و دشواری ها اشاره کرد که آیات ۰۴ و ۱۴ سوره انعام و نیز ۱۳۴ و ۱۳۵ سوره اعراف و آیات ۲۱ و ۳۲ سوره یونس به آن توجه می دهد و با ذکر مصادیق عینی و گزارش از گذشته می کوشد تا مردم را به دعا و نیایش برای دست یابی به این کارکرد ترغیب نماید. البته آیاتی که به این نقش و کارکرد نیایش توجه دارد بیش تر از آن است که بتوان دراین مقاله به همه آن ها پرداخت.

از دیگر کارکردهای کلی و اصلی دعا می توان به کارکرد جلبی آن اشاره کرد که برخی از نمونه های آن ذکر شد ولی برای تتمیم فایده و بهره مندی و نیز تشویق و ترغیب مومنان به دعا به برخی دیگر که در آیات مختلف قرآن بدان ها اشاره شده توجه داده می شود.

از جمله این کارکردها و آثار می توان به حفظ آبرومندی در قیامت (۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره آل عمران)، برخورداری از امدادهای غیبی و خاص خداوندی (بقره آیات ۲۵۰ و ۲۵۱ و انبیاء آیه ۶۷ و ۷۷) بازگرداندن خانواده (انبیاء آیات ۳۸ و ۴۸ و نیز ص آیات ۱۴ و ۳۴) بهره مندی از پاداش های دنیوی و اخروی (آل عمران آیات ۱۴۷ و ۱۴۸) بهره مندی از حسنه در دنیا و آخرت (بقره آیات ۲۰۱ و ۲۰۲) بهره مندی از نعمت (ابراهیم آیه ۴۳) پیروزی بر دشمن (بقره آیات ۲۵۰ و ۲۵۱) تامین خواسته ها و نیازها (ابراهیم آیه۴۳ و طه آیات ۵۲-۶۳) فرزند دارشدن در سنین سالخوردگی و یا مواردی که به طور طبیعی به نظر می رسد که امکان آن هم فراهم نیست (آل عمران آیات۸۳-۰۴ و نیز ابراهیم آیه ۹۳) و نیز مصونیت یابی از گناه و انحرافات مختلف (یوسف آیات ۳۳ و ۴۳) اشاره کرد.

کوتاه سخن آنکه انسان هرچیزی را می تواند از راه دعا به دست آورد و هر مشکل و گرفتاری را از پیش روی خویش بردارد و هر نعمتی را به چنگ آورد مشروط بر آنکه زمینه های دعا و اجابت آن فراهم بوده باشد و حکمت و مصلحت خدا نیز بر آن تعلق گرفته باشد.

● زمینه های دعا

انسان برای هر امری از خرد و کلان می تواند از نیایش و دعا بهره مند شود ولی برخی از امور موجب می شود که انسان در شرایطی خاص قرار گیرد و زمینه های مساعدی را فراهم آورد. اصولا همه انسان ها نمی توانند در مقام اخلاص کامل قرار گیرند و از این رو دعای آنان به جایی نمی رسد. این دسته از انسان ها تنها در هنگام اضطرار و خوف و ترس، از همه چیز می برند و تنها متوجه خدا می شوند و این گونه است که نوعی اخلاص اضطراری در شخص ایجاد می شود و همین اخلاص هرچند اضطراری موجب می شود که دست به دامن خداوند شوند و از روی اخلاص دعا کنند و خداوند از آن جایی که هر مخلصی را پاسخ گوست، به دعاهای این اشخاص نیز پاسخ مثبت می دهد و مشکل و یا گرفتاری ایشان را حل و دشواری را از پیش پای آنها برمی دارد.

براین اساس مهم ترین علل و عواملی که زمینه های دعا در انسان را پدید می آورد غیراز بصیرت که از آن انسان های مومن و کامل است، اموری چون اضطرار، بیماری، پیری، ترس، سختی ها و مشکلات، ناکامی، قحطی و خشکسالی، عذاب های دنیوی و اخروی و مشاهده عذاب و مانند آن می باشد که در آیات قرآنی به عنوان علل و عوامل نیایش مردم بیان شده است.

● زمینه های اجابت دعا

قرآن مهمترین عاملی که موجب پاسخ گویی سریع خداوند به دعا می شود را اخلاص می شمارد و از آن جایی که به هرشکلی می کوشد تا مردم گرایش به توحید پیدا کنند حتی گرایش اضطراری ایشان به اخلاص و توحید را عاملی برای اجابت دعا و نیایش می داند و می فرماید که قرارگرفتن انسان در شرایط اضطرار و درماندگی، زمینه ساز اجابت دعاست. (انعام آیه ۳۶ و ۴۶ و یونس آیات ۲۱ و ۲۲ و نیز نمل آیه ۲۶ و همچنین آیات دیگر)

البته خشوع و فروتنی (انبیاء آیه ۹۸ و۰۹) بیم و امید و خوف و رجا (انبیاء آیه۰۹ و اعراف آیه ۶۵) سبقت درکارهای خیر و نیک (انبیاء آیه ۰۹) و عمل صالح وکارهای شایسته (شورا آیه ۶۲) احسان و نیکوکاری (بقره آیه ۸۵ و آیات دیگر) و نیز دوری و اجتناب از گناه و فساد و تباهی (اعراف آیه ۶۵) از مهمترین علل وعواملی است که بستر مناسب را برای اجابت دعا و نیایش از سوی خداوند فراهم می آورد و یا اسباب تسریع در اجابت دعا می شود.

● ماه رمضان، ماه نیایش

بی گمان یکی از مهمترین ماهها برای دعا، ماه مبارک رمضان است که ماه ضیافت الهی است و خداوند به مهمانان خویش که با روزه به استقبال تقوا رفته و کوشیده اند تا خود را در مسیر سازندگی قرار دهند، کمک و یاری می رساند تا به شکل بهتری زندگی کنند و از مواهب و نعمت های خداوندی بهره مند گشته و از بلا و خطر و عذاب برهند.

از این رو ماه مبارک رمضان را ماه دعا و نیایش دانسته اند تا اسباب تقرب و نزدیکی به خداوند فراهم آید.

یکی از بهترین اوقات دعا دراین ماه مبارک هنگام شام است؛ زیرا شامگاهان و هنگام خواندن نماز عشا، زمانی مناسب برای دعاکردن است که خداوند در آیه ۲۵ سوره انعام و نیز۸۲سوره کهف به آن اشاره کرده و می فرماید: ولاتطرد الذین یدعون ربهم بالغدوه والعشی یریدون وجهه (انعام ۲۵) چنان که همین مطلب را در آیه ۸۲ سوره کهف این گونه بیان می کند: واصیر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغدوه والعشی یریدون وجهه.

از دیگر اوقات می توان به صبحگاهان و سپیده دمان اشاره کرد که زمان مناسب برای دعاست. آیات پیشین به صراحت این معنا را بیان کرده است؛ زیرا دعاکنندگان به هنگام صبحگاهان، مورد حمایت و ستایش خداوند هستند، به ویژه که دعای صبح و شب، موجب زدودن غفلت از یاد خدا و حضور قلب می شود. (کهف۸۲)

از دیگر اوقات موثر و مفید برای نیایش، دعای نیمه شب است که خداوند در آیات ۵۱ و ۶۱ سوره سجده به آن اشاره کرده است به ویژه اگر این نیایش ها با بیم و امید و خوف و رجا باشد. خداوند در این باره می فرماید: «انما یومن یایلتناالذین اذا ذکروا بها خروا سجدا و سبحوا بحمد ربهم و هم لایستکبرون تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون. به این معنا که این افراد در هنگام نیمه شب در رختخواب و هنگامی که این پهلو و آن پهلو می شوند از روی بیم و امید خداوند را می خوانند و او را نیایش می کنند.

البته این آیه به نقش مهم انفاق برای جلب رضایت خداوند توجه داده است و این نشان می دهد که برای اجابت دعا، دادن انفاقات مالی می تواند بسیار مفید و سازنده باشد. حافظ دراین باره خوش سروده است که:

دلا بسوز که سوز تو کارها بکند

دعای نیمه شبی دفع صد بلا بکند

وی همچنین می سراید:

سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی

خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی

دعای صبح و آه شب، کلید گنج مقصود است

بدین راه و روش می رو که با دلدار پیوندی

یا

می صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند

به عذر نیمه شبی کوش و گریه سحری

یا

سوز دل، اشک روان، آه سحر، ناله شب

این همه از نظر لطف شما می بینم

یا

ای نسیم سحری بندگی ما برسان

که فراموش مکن وقت دعای سحرم

خلیل منصوری