جوان و فرهنگ مصرف

صرفه جویی و اعتدال به منظور بهره برداری کامل از تمامی نعمت های جهان و فرآورده های بشر را «فرهنگ مصرف» می نامیم بی توجهی به فرهنگ صحیح مصرف, می تواند باعث بروز اسراف و اثرات سوء آن در جامعه گردد

صرفه‌جویی و اعتدال به منظور بهره‌برداری کامل از تمامی نعمت‌های جهان و فرآورده‌های بشر را «فرهنگ مصرف» می‌نامیم. بی‌توجهی به فرهنگ صحیح مصرف، می‌تواند باعث بروز اسراف و اثرات سوء آن در جامعه گردد. شناخت شیوه‌های صحیح مصرف و آشنایی اقشار جامعه و به‌ویژه جوانان با راه‌های درست استفاده از سرمایه‌ها، امکانات، لوازم زندگی و...، از جمله مسائل بسیار مهمی است که باید در سطحی گسترده و از سوی کارشناسان به آن پرداخت. این‌گونه آموزش‌ها برای القای فرهنگ مصرفِ صحیح به جوانان، می‌تواند از راه مدارس، دانشگاه‌ها، مطبوعات، رادیو و تلویزیون و... انجام شود.

● الگوی مصرف در اسلام

الگوی مصرف در اسلام، مبتنی بر استفاده به‌جا از مواهب الهی، همراه با قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر است. اسلام با انواع اسراف به مبارزه برخاسته، پیروان خود را از ارتکاب آن برحذر داشته است تا جایی که امام صادق(ع) در مورد کمترین حد اسراف می‌فرماید: «خداوند میانه‌روی را دوست دارد، و اسراف را حتی در دور انداختن هسته خرما ـ که صلاحیت استفاده را دارد ـ و نیز در دور ریختن زیادی آب نوشیدنی دشمن می‌دارد.»[۱] امام رضا(ع) نیز به دور انداختن نیم‌خورده میوه‌ای اعتراض فرمودند و آن را نکوهش کردند.[۲]

امام خمینی(ره) هم در پاسخ با استفتائی که از ایشان در این زمینه شده بود، این‌گونه فرموده‌اند: «زیاده‌روی به نحو غیرمتعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد، موجب ضمان است.»[۳] در قرآن کریم نیز خداوند در آیات متعددی، اسراف و اسراف‌کنندگان را سرزنش کرده، میانه‌روی و اعتدال و به عبارتی فرهنگ صحیح مصرف را ستوده است. مثلاً می‌فرماید: «از نعمت‌های خدا بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد».[۴]

● اسراف و ریشه‌های آن

اسراف نیز مانند بسیاری از اعمال، برخاسته از ریشه‌ها و عواملی است که بدون مبارزه با آنها، حذف آن از زندگی فردی و اجتماعی ممکن نخواهد بود. برای حذف این رذیله زشت از زندگی و آموختن فرهنگ درست مصرف، ریشه‌های اصلی آن را بیان می‌کنیم.

۱) خودنمایی

گاه اتفاق می‌افتد برخی افراد و به‌ویژه نوجوانان و جوانان، برای مطرح‌کردن خود در بین دوستان، آشنایان یا جامعه، با اسراف و ولخرجی و ریخت‌وپاش‌های نامعقول، در جست‌وجوی یافتن شخصیتی کاذب برای خود هستند. آنها می‌پندارند با این عمل، در اجتماع به‌عنوان انسانی دست‌ودل‌باز و بی‌اعتنا به ثروت مطرح می‌شوند؛ غافل از آنکه در بسیاری از موارد، این‌گونه افراد نه‌تنها شخصیتی برای خود کسب نمی‌کنند، بلکه از جمع دوستان و آشنایان نیز طرد می‌شوند.

۲) تربیت خانوادگی

امام علی(ع)، آن هنگام که امام حسن(ع) در سال‌های نوجوانی و جوانی قرار داشت، به او فرمود: «همانا قلب جوان همچون زمین خالی از هر بذری است که هرچه در آن بپاشی، می‌پذیرد. پس من به تربیت تو پرداختم پیش از آنکه دلت سخت شود».[۵]

نوجوان و جوان با الگوپذیری از رفتار والدین خود، بسیاری از رفتارهای مثبت و منفی آنها را در زندگی آینده‌اش پیاده می‌کند و تأثیر زیادی از آنها می‌پذیرد؛ چراکه یکی از مؤثرترین روش‌ها در تربیت، روش عملی است.

جوانی که در خانواده‌ای پرورش یافته که برای مصرف خود الگوی صحیحی نداشته‌اند و گرفتار اسراف و ولخرجی و زیاده‌روی در مصرف بوده‌اند، خواه‌ناخواه این روش را مانند دیگر رفتار خود، از والدین به ارث می‌برد و در رفتار و کردار و خانواده آینده و محیط اطرافش اعمال می‌کند؛ مگر آنکه با علم به زیان‌های اسراف و زیاده‌روی، این اخلاق خود را تغییر دهد که البته چندان ساده نیست.

۳) فساد اخلاقی

متأسفانه گاه دیده می‌شود برخی جوانان به قانون‌شکنی، گناه و سرکشی خو گرفته‌اند. این گروه، همواره براساس هوا و هوس به دنبال تمایلات افسار گریخته خود هستند و ازاین‌رو، سرمایه‌های مادی و معنوی خود را در راه ارضای این تمایلات به هدر می‌دهند و با این کار افزون بر اسراف ـ که گناهی نابخشودنی است ـ به‌تدریج شخصیت اخلاقی و روحی خود را نیز در جامعه از دست می‌دهند و در جاده‌ای رو به نیستی حرکت می‌کنند.

۴) تقلید

بسیاری از انسان‌ها و به‌ویژه جوانان می‌کوشند زندگی خود را با کسانی که در نظر آنها الگوهایی خوب و جذاب هستند، هماهنگ سازند. انتخاب این الگوها اگر با هدایت عقل سلیم و درایت همراه باشد، سودمند خواهد بود، ولی متأسفانه در برخی موارد، این انتخاب براساس تعصب، جهل، تمایلات نفسانی و... است و جوان با تقلید کورکورانه از این الگوهای نامناسب، گرفتار اسراف می‌شود. از مصداق‌های آن می‌توان تقلید جوانان از برخی قهرمانان ورزشی، ستاره‌های سینما و تلویزیون،‌هنرمندان و... را نام برد. البته در بین این افراد، گاه الگوهای خوبی نیز دیده می‌شود که تقلید از ‌آنها می‌تواند سودمند باشد.

۵) وسواس

وسواس به‌عنوان بیماری روانی، یکی از ریشه‌های اسراف است که می‌تواند در بسیاری از مراحل زندگی نمود پیدا کند. مثل جوانی که برای خرید لباس، کفش، ساعت و عینک خود دچار وسواس می‌شود و درنتیجه انواعی از آنها را تهیه می‌کند. یا خانمی که برای پذیرایی از میهمانانش، چندین نوع غذا تدارک می‌بیند و برای تهیه وسایل زندگی، چیدمان منزل یا خرید لوازم آرایش خود، دچار وسواس می‌شود و با خریدهای اضافی گرفتار اسراف می‌گردد. همچنین کسانی که در طهارت، وضو یا غسل گرفتار وسواس هستند و با اسراف در مصرف آب، این نعمت بزرگ الهی را هدر می‌دهند.

۶) استعمار

دشمنان جامعه ما با پی بردن به توانایی‌های بالای جوانان، می‌کوشند با مشغول کردن این قشر از جامعه به انواع سرگرمی‌های ناپسند مانند فحشا، اعتیاد، مد و...، و نیز رواج خرافات و مطالب بی‌اساس و پوچ از توانایی‌های آنها بکاهند. گسترش فرهنگ ولخرجی و اسراف در میان این قشر، حربه بسیار کارآمدی است که استعمارگران را در رسیدن به اهداف خود یاری می‌رساند و گاه آنها می‌توانند با ایجاد این فرهنگ، بازار بسیار مناسبی برای فروش کالاهای مصرفی خود فراهم کنند و با گسترش روحیه اشراف‌منشی و مصرف‌گرایی و توجه به امور بی‌فایده و پرهزینه، جوانان را از توجه به واقعیت‌های زندگی بازدارند. نمونه‌هایی از این امور را ذکر می‌کنیم: «آمار و ارقام اتحادیه لوازم آرایشی و بهداشتی، گویای آن است که ایران از نظر مصرف این مواد، رتبه دوم در خاورمیانه و رتبه هفتم را در دنیا به خود اختصاص داده است. این در حالی است که ۲۵ تا ۳۰ درصد موارد آرایشی و بهداشتی، به صورت قاچاق و تجارت چمدانی وارد کشور می‌شود.»[۶] یا این خبر که «با مصرف ۴۵ هزار تن، ایرانی‌ها سالانه بیش از پانصد میلیارد تومان آدامس می‌جوند».[۷]

۷) ثروت اضافی

گاه اتفاق می‌افتد که جوانان عزیز ما با دسترسی به ثروت‌های بادآورده، گرفتار اسراف می‌شوند و به گمان آنکه این‌گونه اسراف‌ها به بنیه مالی آنها خلل وارد نمی‌سازد، این روش ناپسند را ادامه می‌دهند؛ غافل از آنکه چرخ گردون همیشه بر این منوال نمی‌گردد و چه‌بسا اتفاقاتی ناخواسته، مسیر زندگی آنها را تغییر می‌دهد و گردبادی، زندگی آرامشان را متلاطم می‌سازد. ازاین‌رو، باید در زمان مُکنت و وسعت به فکر روزگار محنت نیز بود و با پرهیز از اسراف و تبذیر، روزهای آینده را نیز در نظر گرفت. امام صادق(ع) می‌فرماید: «همانا اسراف موجب کاهش و کمبود برکت است».[۸]

چو دخلت نیست خرج آهسته­تر کن

که می‌گویند ملّاحان سرودی

اگر باران به کوهستان نبارد

به سالی دجله گردد خشک رودی (سعدی)

● علاج اسراف

برای پیش­گیری و درمان این انحراف و ایجاد فرهنگ درست مصرف، راه­های گوناگونی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می­کنیم:

الف) از بین بردن عوامل به وجود آورنده اسراف؛

ب) توجه کافی به زیان­های اقتصادی، اخلاقی، فردی، اجتماعی و نیز کیفرهای اخروی آن؛

ج) آشنا شدن با تربیت­های معنوی اسلام؛

د) تمسک هرچه بیشتر به قرآن و اهل بیت و الگو قرار دادن زندگی این بزرگواران و توجه به زندگی رهبران دینی در دوره­های معاصر؛

هـ) ایجاد فرهنگی عمومی در بین جوانان که درآمدهای اضافی آنها به جای هزینه شدن در تجملات و زرق و برق دنیا، در امور زیربنایی مانند مهارت‌آموزی، تأمین مسکن، خرید سهام، فعالیت­های تولیدی، مشارکت در امور عام‌المنفعه و... خرج شود؛

و) جلوگیری از تبلیغ تجمل­گرایی در تلویزیون، سینما و...؛

ز) جلوگیری از واردات کالاهای غیرضروری و تجملاتی؛

ح) ایجاد فرهنگ ساده­زیستی در جامعه و تعریف الگوی مصرف صحیح برای مردم و به‌ویژه جوانان؛

ط) کنار گذاشتن زندگی تجملاتی برخی مسئولان؛

ی) برنامه­ریزی مدیران در سطح کلان برای صرفه­جویی هرچه بیشتر در تمام امور و توجه به ضرورت­ها و اولویت­ها و مقدار هزینه و نتیجه طرح­ها، به‌ویژه برای جوانان.

نویسنده: جواد - رحمانی

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از www.irnon.com

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. وسائل الشیعه، ج ۱۵، باب ۲۵، ح ۲.

[۲]. همان، ج ۱۶، باب ۶۹، ح ۱.

[۳]. استفتائات امام خمینی(ره)، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۲، چ ۱، ص ۶۲۲.

[۴]. اعراف: ۳۱.

[۵]. نهج‌البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷، چ ۱۲، نامه ۳۱، ص ۲۹۷.

[۶]. سایت تحلیلی خبری عصر ایران،‌۲۹/۵/۱۳۸۷.

[۷]. روزنامه سرمایه، ش ۴۴۴، ۱۱/۲/۱۳۸۶، ص ۱۴.

[۸]. وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۶۱.