روایت رادیویی تاریخ از زبان مبارزان انقلابی

گزارشی از پشت صحنه برنامه «در حضور حاضران» رادیو ایران

پس از انتشار صحبت‌های سیدمجتبی عسگری در رسانه‌ها (سرپرست روابط عمومی رادیو ایران) متوجه می‌شوم برنامه جدید «در حضور حاضران» با پدید آورندگان تاریخ شفاهی انقلاب در حال تهیه و تولید است. وقتی موضوع را با تاجیک (سردبیر ـ تهیه‌کننده برنامه) در میان می‌گذارم، توضیح می‌دهد سومین قسمت برنامه عصر امروز با حضور مهندس جمیل موحد، شهردار زمان پهلوی دوم ضبط می‌شود. در یکی از روزهای اواخر خرداد، خودم را به محل ضبط برنامه، واقع در استودیوی شماره ۲۲ ساختمان شهدای رادیو می‌رسانم.

عنوان‌بندی برنامه پخش می‌شود. تاجیک درباره موسیقی استفاده شده در این عنوان‌بندی می‌گوید: موسیقی آرم، تم ایرانی ـ اسلامی دارد و در آن از ساز فلوت استفاده شده است. ما می‌خواهیم با این موسیقی، پویایی تاریخ و حرکت رو به تکامل تاریخ ایران را نشان دهیم.

با اشاره دست فاطمه گنجعلی، صدابردار، علی طهران‌بند، مجری ـ کارشناس برنامه می‌گوید: بسم‌الله الرحمن‌ الرحیم. به نام و یاد خدای مهربان. سلام و درود دارم خدمت شما عزیزان شنونده رادیو ایران. در خدمت شما بزرگواران هستیم با برنامه در حضور حاضران و تاریخ شفاهی ایران. در این برنامه قصد داریم صحبتی داشته باشیم با مهندس جمیل موحد، یکی از مبارزان قدیمی ایران علیه حکومت ستمشاهی پهلوی، خاطرات این بزرگوار را از زبان ایشان خواهیم شنید.

● ارتباط مناسب با مخاطب

فرصت را غنیمت شمرده و با علی طهران‌بند، کارشناس ـ مجری برنامه، باب گفت‌وگو را باز می‌کنم. وقتی از او درخصوص ویژگی‌های یک کارشناس ـ مجری در هدایت بحث‌های تاریخی می‌پرسم، می‌گوید: اولین ویژگی یک کارشناس ـ مجری در برنامه‌های تاریخی این است که علاوه بر تحصیلات در رشته تاریخ، به حوزه تاریخ شفاهی نیز اشراف داشته باشد تا بتواند تحلیل محتوایی خوبی نسبت به موضوعات مطرح شده داشته باشد. مدنظر گرفتن پیوستگی رویدادها در ارائه یک مجموعه منسجم موثر است. در ضمن کارشناس ـ مجری برنامه باید میان مخاطب و مهمان ارتباط خوبی برقرار کند، درواقع زبان گویای مخاطب و ذهن پرسشگر او در برابر کارشناس باشد.

طهران‌بند که کارشناسی ارشد تاریخ دارد، معتقد است: برنامه در حضور حاضران، مکمل خوبی برای تاریخ مکتوب است؛ چون شخصیت‌هایی از جامعه دارای تحصیلات عالیه یا در سطح متوسطه ناظر بر رویدادها و حوادثی بوده‌اند، در برهه‌های مهمی از رخدادهای پیش از انقلاب حضور داشته‌اند و با تحلیل‌های خود نسبت به وقایع می‌توانند معما و پازل ناگفته‌های تاریخ را برای ما روشن و شفاف کنند.

وقتی از طهران‌بند می‌پرسم با چه لحن و بیانی ارتباط خود را با مهمان و مخاطب خود برقرار می‌کند، توضیح می‌دهد: سعی می‌کنم ابتدای برنامه معرفی اجمالی از خود فرد داشته باشم. در ادامه خاستگاه و زادگاه فرد را مطلع می‌شوم. براساس خاستگاه رویدادها و حوادثی که مبتنی بر سن و سال کارشناس است، سوال‌های خود را مطرح کرده و پیش از این‌که ورود به بحث داشته باشم، با ذکر مقدمه‌ای از فرازهای مهم تاریخ ایران برای شفاف‌سازی آن برهه از تاریخ معاصر ایران، از گفتار کارشناسان و مهمانان استفاده می‌کنم.

طهران‌بند درخصوص لحن و بیانش در این برنامه ادامه می‌دهد: نه فضای دانشگاهی مدنظرم است، نه خیلی سطح پایین‌تر؛ بلکه حد وسطی را برای خود انتخاب می‌کنم تا شنونده کاملا بتواند با ساختار برنامه و نوع مهمان ارتباط برقرار کند و در متن تاریخ قرار گیرد. لحن بیانم طوری است که مخاطب بتواند در ذهن خویش، فضایی را از آن برهه از تاریخ ترسیم کند.

کارشناس ـ مجری برنامه تاریخی در حضور حاضران معتقد است؛ تاریخ شفاهی به مفهوم اساسی خود بسیار جزئی آن هم به صورت خاطره‌گویی در رسانه مطرح شده است؛ در حالی که آنچه قرار است ما در بیان تاریخ شفاهی روایت کنیم، دارای چارچوب کاملا علمی مبتنی بر رویدادهاست و مخاطب می‌تواند با این کتاب صوتی ارتباط برقرار کند.

طهران‌بند با بیان این‌که درخصوص تاریخ شفاهی ایران، مراکز متعددی همچون مرکز اسناد انقلاب اسلامی فعالیت داشته‌اند، ادامه می‌دهد این مراکز می‌توانند کمک خوبی به پیشبرد اهداف برنامه داشته باشند.

وی که غیر از این برنامه، کارشناس ـ مجری ویژه برنامه‌های مناسبتی «تاریخ معاصر ۱۵ خرداد» و «۲۸ مرداد» بوده است، می‌گوید: در هر حوزه‌ای که می‌خواهم وارد شوم و درباره آن صحبت کنم، سعی کرده‌ام منابع جدید را شناسایی و غیر از کتب تاریخی از مقالات هم استفاده می‌کنم، چون مقالات از زوایای جدیدی به حوزه تاریخ نگاه می‌کنند.

او ادامه می‌دهد: برای کارشناسی این برنامه و هدایت بحث‌های تاریخی برای اولین بار با کتاب «تاریخ شفاهی ۱۵ خرداد» از انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی آشنا شدم. این کتاب، اسناد و شواهد را به صورت طبقه‌بندی شده اعلام کرده بود تا جایی که در قسمتی از برنامه به تطبیق گفتار مهمان و کارشناس راجع به رخداد ۱۵ خرداد کمک می‌کرد.

● تلاش در راستای فهم حقایق

همیشه گفت‌وگو با قدیمی‌ها برایم جذاب بوده است. پیش از این‌که برنامه دیگری ضبط شود، افتخار این را پیدا می‌کنم که با مهندس جمیل موحد، کسی که سال ۱۳۴۹ در بندر بوشهر فعالیت می‌کرده و امروز به عنوان مهمان در برنامه تاریخی در حضور حاضران دعوت شده است، همصحبت شوم. او که در سی و نه سالگی شهردار بوده است و انگار رخدادها و تصاویر آن زمان در ذهنش مرور می‌شود، می‌گوید: در چند برنامه درخصوص آمدن متفقین در شهریور سال ۱۳۲۰ به ایران و حوادت و وقایع آن زمان، تاسیس حکومت پیشه‌وری در آذربایجان، داستان تیر خوردن شاه در پانزدهم بهمن سال ۱۳۲۷ در دانشگاه تهران و برنامه ملی شدن صنعت نفت صحبت کرده‌ام.

برایم جالب است او درباره هر موضوعی که صحبت می‌کند، زمان وقوع آن را دقیق و بدون هیچ کم و کاستی می‌گوید. او با بیانی خوش صحبت می‌کند، طوری که ترغیب می‌شوم بیشتر او را بشناسم. مهندس می‌گوید: در جوانی به زیارت مسجدالاقصی و بیت‌المقدس رفته‌ام و خاطرات خود را به صورت کتاب گردآوری کرده‌ام؛ طوری که همزمان با روز جهانی قدس سال ۱۳۵۸ کتاب مسجد‌الاقصی و بیت‌المقدس او به عنوان دومین کتاب درخصوص فلسطین چاپ شده است.

از او می‌پرسم فکر می‌کنید بیان مسائل تاریخی چقدر برای مخاطبان بخصوص جوانان اهمیت دارد که می‌گوید: در حال حاضر جوانان در حال تغییر و تحول هستند، مگر آنها که با قلم و کتاب سر و کار دارند و دانشگاهی هستند، به این مطالب احتیاج دارند؛ بنابراین ما باید برای آنها از تاریخ کشورمان بگوییم و در راستای فهم درست حقایق تلاش کنیم.

● ناگفته‌های تاریخ شفاهی

حوریه تاجیک، سردبیر و تهیه‌کننده در حضور حاضران می‌گوید: چون ذکر تاریخ از زبان مورخان، تاریخ‌نویسان و کسانی که بر ماجرا ناظر و حاضر بودند، برای شنونده یا مخاطبان قشر جوان و دانشجوی کشورمان جالب است، گروه ایران و فرهنگ رادیو ایران تصمیم گرفت از کسانی که به نوعی در دوره پهلوی اول و دوم و پس از جریان انقلاب فعالیت داشتند و صاحب اثر یا مبارزاتی بودند، دعوت کنند به برنامه بیایند و تاریخ را به صورت زنده و مستند برای مخاطبانمان بازگو کنند.

تاجیک ادامه می‌دهد: بازگو کردن تاریخ جذاب و شنیدنی است. شاید خیلی از مسائلی که مکتوب کردن آن اثر گذار نیست، شنیدنش بسیار تاثیر داشته باشد.

از او می‌پرسم با مهمانان برنامه چطور آشنا شدید که توضیح می‌دهد: از صحبت‌های بعضی مهمانان در برنامه‌های گذشته گروه فرهنگ استفاده کردیم و متوجه شدیم با بیانی خوش، تاریخ را روایت می‌کنند، همچنین مرکز اسناد انقلاب اسلامی چون با تعدادی از شاهدان زنده آن دوران گفت‌وگو داشت، آنها را برای حضور در برنامه به ما معرفی کرد. ذکر این نکته لازم است که برخی مهمانان برنامه خیلی مشهورند و همگان آنها را می‌شناسند و برخی برای مردم آشنا نیستند.

تاجیک با اشاره به این‌که کنداکتور یکساله برای پخش این برنامه در نظر گرفته شده است، ادامه می‌دهد: شنبه‌ها و دوشنبه‌ها ساعت ۲۲ و ۳۵ دقیقه مردم می‌توانند شنونده تاریخ شفاهی انقلاب و رخدادهای سال ۱۳۰۰ در قرن چهاردهم در ویژه برنامه در حضور حاضران با موضوعات سیاسی، مسائل فرهنگی و مبارزاتی افرادی که علیه شاه و عمالش فعالیت می‌کردند، باشند. در این مجموعه، ما با استادان دانشگاه و با کسانی که به نوعی با عملکرد رژیم مخالف بودند، گفت‌وگو می‌کنیم.

وی ادامه می‌دهد: با بررسی کتاب‌های خاطرات (مثل خاطرات علم و اعتمادالسلطنه و همچنین کتاب‌های تاریخ سیاسی ایران و تاریخ مشروطه) و دعوت از کسانی که صاحب قلم هستند و بررسی تالیفات آنها توانستم روی موضوع برنامه تحقیق مناسبی داشته باشم.

وقتی از تاجیک که در کنار سردبیری و تحقیق، تهیه‌کنندگی این برنامه تاریخی را نیز به‌عهده دارد، درخصوص موسیقی‌هایی که در دل برنامه استفاده می‌کند، می‌پرسم، او توضیح می‌دهد: بیشتر سعی می‌کنم از پالس‌های کوتاه استفاده کنم تا کلام قطع نشود و بین بیان خاطرات فاصله نیفتد. همچنین چون برنامه، کارشناس‌محور است، از دیگر استادان برای بحث‌های کارشناس ـ مجری دعوت می‌کنم. گاهی نیز بنا به نیاز برنامه در راستای بیان هرچه بهتر تاریخ شفاهی از آرشیو محرمانه و در ضمن به فراخور خاطرات بیان شده از شعارها و تظاهرات مردمی در هر برهه‌ای از تاریخ به عنوان افکت استفاده می‌کنم.

از تاجیک ازضرورت ساخت برنامه‌های تاریخی در رادیو می‌پرسم، می‌گوید: نسل جوان خیلی با تاریخ گذشته نیاکان خود آشنا نیست، حتی خیلی از آنها به سراغ کتاب‌های تاریخی نمی‌روند، برای همین تصمیم گرفته شد در قالب بحث‌های کارشناسی، تاریخ شفاهی ایران اسلامی بیان شود، در ضمن تا امروز برنامه‌ای که تاریخ شفاهی ایران را روایت کند، تولید نشده بود. بنابراین سعی کردم ناگفته‌ها را به صورت شفاف و مستند بیان کرده تا مخاطب با بخش‌های ناگفته از تاریخ آشنا شود.

سردبیر برنامه تاریخی در حضور حاضران با اشاره به سختی کار می‌گوید: با این‌که رشته تحصیلی‌ام تاریخ است، اما باید به موضوعات و مسائلی که کارشناسان برنامه، آن را مطرح می‌کنند، اشراف داشته باشم تا در ضبط و تدوین این برنامه رادیویی خللی در بیان وقایع ایجاد نشود، همچنین به خاطرحساسیت بیان بعضی مسائل تاریخی، این برنامه پیش از این‌که از آنتن رادیویی پخش شود، توسط چند نفر بازشنوایی می‌شود و من از اظهار نظرات و راهنمایی‌های آنها استفاده می‌کنم.

تاجیک می‌گوید: بزودی ضمن دعوت از فعالان سیاسی همچون سیدمحمد غرضی، دکتر اکبر ولایتی و عسکراولادی، نکات مهمی از تاریخ روایت می‌شود.

تاجیک درباره ویژگی‌های برنامه‌های تاریخی می‌گوید: کسی که کار تاریخی انجام می‌دهد باید بداند کار حساسی انجام می‌دهد، بنابراین باید ضمن اشراف به تاریخ و مطالب بیان شده، نه‌تنها مطالعه داشته باشد؛ بلکه آدم‌های زمان خاص خود را بشناسد تا بتواند با زبان ساده و قاب فهم برنامه را ارائه کند تا برای همگان ملموس باشد. تاریخ جدا از زندگی نیست و ما با تهیه برنامه‌های تاریخی ضمن آشنا کردن مخاطب خود با برهه‌ای از زمان در تلاش هستیم کاری کنیم تا آنها به ایرانی بودن خود افتخار کنند.

زهره زمانی