پیامد های مرگی اسرارآمیز

در سال ۱۳۵۶ دو رخداد مهم در پیشبرد روند نهضت امام خمینی(ره) و شتاب بخشیدن به آن تاثیر قابل ملاحظه یی داشتند؛ یکی درگذشت رازناک دکتر علی شریعتی در خرداد ۱۳۵۶ و دیگری درگذشت اسرارآمیز آیت الله سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶. در آن زمان غالب مردم و مبارزان معتقد بودند هر دو توسط ساواک به شهادت رسیده اند و ابهام در شهادت یا درگذشت آنها، در فضای سیاسی جامعه فرصت بی سابقه یی برای تشدید مبارزه پدید آورد و حتی تبلیغات ضدرژیم به رسانه های گروهی و مطبوعات بین المللی نیز کشیده شد. تلاش های رژیم پهلوی برای خنثی کردن امواج پدید آمده نیز با موفقیت نسبی همراه نبوده است. درگذشت آیت الله سیدمصطفی خمینی در شرایطی رخ داد که درگذشت دکتر شریعتی اذهان را برای پذیرش هرگونه اقدام از سوی ساواک آماده کرده بود. علاوه بر آن سیدمصطفی خود یک مبارز تمام عیار و فرزند ارشد رهبر مبارزه نیز بود و امام خمینی از ایشان به عنوان امید آینده اسلام نام برده بود.

● واکنش هوشیارانه امام خمینی

با وجود اینکه نزدیک ترین افراد به سیدمصطفی خمینی درگذشت وی را غیرطبیعی و غیرعادی اعلام کرده اند و متفق القول اعلام کرده اند روی بدنش علائم مسمومیت وجود داشته و نسبت به توطئه بودن آن نیز شواهد و دلایل دیگری ذکر کرده اند،۱ اما تنها راه علمی و عملی اثبات صحت و سقم آن، کالبدشکافی بوده که به راحتی می توانست به تردیدها و شبهه ها پایان دهد. امام خمینی(ره) با هوشیاری و زمان شناسی خاصی که همواره داشته اند، با کالبدشکافی موافقت نکردند و گفتند؛ «با این کارها دیگر مصطفی به ما باز نمی گردد.» معصومه حائری همسر سیدمصطفی در این باره می گوید؛ «وقتی خواستند از جسد کالبدشکافی به عمل آورند، حضرت امام(س) اجازه این کار را ندادند و فرمودند؛ عده یی بی گناه دستگیر می شوند و دستگیری اینها، دیگر برای ما آقا مصطفی نمی شود. به هر حال از طرف دولت بعث عراق نیز از اعلام نظر پزشکان جلوگیری شد و اجازه ندادند پزشکان نظر خود را اعلام کنند و حتی آنان را نیز تهدید کردند؛ چون صد درصد عارضه ایشان مسمومیت بود.»۲ ساواک نیز بدون در اختیار داشتن سند و مدرک یا نظریه پزشکان اعلام کرد درگذشت سیدمصطفی ناشی از عارضه قلبی بوده است.۳

آنچه در این واقعه اهمیت بالایی دارد واکنش عادی و صبر و استقامت بی نظیر امام خمینی است. در واکنش به خبر این حادثه فقط سه بار «انا لله و انا الیه راجعون» را قرائت کردند و هیچ جزع و فزع و رفتار خاصی را بروز ندادند. در جریان تشییع و تدفین و مجالس و مراسم ختم و سوگواری نیز اصلاً گریه نکردند. اما همه این رفتارها حساب شده و به دلیل بهره مندی از ایمان والا و با هدف مایوس کردن دشمنان بود؛ زیرا بدون کمترین تردید واقعیت این بود که سیدمصطفی برای ایشان به منزله ستون فقرات نهضت و به تعبیر خود ایشان «امید آینده اسلام» بود.۴ نکته مهم تر در این رفتار امام که ارتباط مستقیم با وحدت مخالفان رژیم پهلوی نیز دارد این است که ایشان سعی کرد مصیبت به این بزرگی را بزرگ تر و فراتر از مصیبت های وارده بر مردم و امت اسلامی نداند، بلکه اعلام کرد آن را جزیی از مصیبت کلی و عظیم وارده بر مسلمانان می داند.۵

● صحنه هایی از اتحاد و انسجام مخالفان حکومت پهلوی

با ورود خبر درگذشت آیت الله سیدمصطفی خمینی به شهرهای مختلف ایران، به ویژه شهرهای بزرگ، مردم با تعطیلی بازارها، حوزه های علمیه و مراکز کسب و کار خود در مساجد به عزاداری پرداختند. ترکیب شرکت کنندگان در مراسم از طبقات مختلف و حتی با گرایش های سیاسی متفاوت بود. در واقع در جریان واکنش اقشار مختلف مردم ایران به رخداد یاد شده هرگونه مرزبندی های سیاسی و اجتماعی فرو ریخت، به طوری که طبق برنامه های از پیش اعلام شده، فعالان سیاسی- مذهبی با گرایش های فکری گوناگون که تا آن زمان به هیچ وجه سابقه نداشت به برپایی مجالس ختم و مراسم عزاداری گوناگون پرداختند و اعلامیه های متعدد صادر کردند.

گرچه نیروهای انتظامی و امنیتی در آماده باش کامل به سر می بردند و از تمام مجالس و مراسم بزرگداشت مراقبت می کردند و دستورالعمل های لازم برای نحوه برخورد با تبلیغات و تحرکات احتمالی طرفداران امام خمینی را در اختیار داشتند، اما اتحاد و انسجام مخالفان ابتکار عمل را از آنها سلب کرده بود.

برنامه ریزی ها و هدایت مراسم عزاداری و بزرگداشت آیت الله سیدمصطفی خمینی توسط روحانیون مبارز، نیروهای مبارز مذهبی و انقلابی، بازاریان سرشناس، دانشجویان عضو انجمن های اسلامی و حتی فعالان ملی- مذهبی انجام می گرفت. آنچه از گزارش های ساواک برمی آید بیانگر این واقعیت است که مجالس عزاداری سیدمصطفی خمینی، از حالت مجالس معمول مشابه دیگر مراسم خارج شد و بیش از همه چیز به فرصتی برای مبارزه و مخالفت با حکومت پهلوی و تجلیل از امام خمینی تبدیل شد، زیرا در این مجالس ضمن اینکه محتوای سخنان وعاظ و سخنرانان صبغه سیاسی و مبارزاتی داشت، اعلامیه هایی انتقادآمیز از حکومت پهلوی و اعلام حمایت و تجلیل از امام خمینی(ره) در میان شرکت کنندگان پخش می شد. در بخشی از گزارش ساواک در مورد یکی از مراسم برگزار شده در مسجد اعظم قم در تاریخ اول آبان ۱۳۵۶ آمده است؛

«بعدازظهر روز ۱/۸/۵۶ از طرف آیت الله گلپایگانی به مناسبت فوت یادشده مجلس ترحیمی با حضور آیت الله گلپایگانی، شریعتمداری، نجفی مرعشی و شرکت قریب شش هزار نفر از طبقات مختلف و طلاب علوم دینی و روحانیون شهر قم در مسجد اعظم برگزار شده است. در این مجلس تعداد معدودی از طلاب علوم در بین جمعیت مبادرت به دادن شعار «درود بر خمینی» کرده اند که این جریان موجب بر هم خوردن نظم مجلس شده و حاضرین در مجلس با سرعت مسجد را ترک کرده اند. در هنگام خارج شدن جمعیت از مسجد اعلامیه های مضره یی به امضای «روحانیون مبارز قم» و «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی» در محوطه مسجد ریخته شده است...»۶

در سراسر کشور کم و بیش وضعیت به همین منوال بود. مثلاً در قسمتی از گزارش ساواک یزد آمده است؛ «صبح روز ۶/۸/۵۶ به مناسبت فوت مصطفی خمینی ختمی در مسجد قندهاری واقع در محمودآباد یزد برگزار شد، ابتدا شیخ رضا سلیمی علاوه بر اینکه چند مرتبه نام روح الله خمینی را با القاب کامل بیان کرد از وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو-تلویزیون و مطبوعات انتقاد کرد و گفت چرا خبر درگذشت مصطفی خمینی را منتشر نکردند و اضافه کرد در قم و عراق و سایر ممالک اسلامی به این منظور مجالس ختمی برگزار شده و همه مشکی پوشیده اند و در لفافه از وضع مملکت انتقاد کرد. در بین سخنرانی نامبرده جوان ۲۲ساله یی که موی سرش کوتاه و دارای ریش و سبیل بود و ظاهراً نشان می داد طلبه علوم دینی است چند مرتبه با صدای بلند از حاضرین خواست برای سلامتی خمینی و شادی روح فرزندش مصطفی خمینی صلوات فرستاده شود. بعد از سخنرانی سلیمی شیخ محمدعلی حافظیه سخنرانی کرد و گفت در اثر محدودیت آزادی که در بین طبقات مختلف اجتماع وجود دارد دین مقدس اسلام در حال از بین رفتن است... وی در سخنرانی خود با القاب کامل چند مرتبه نام روح الله خمینی را بر زبان آورد.

در خاتمه شیخ راشد پوریزدی منبر رفت و ضمن اینکه مدعوین را به آرامش و سکوت دعوت کرد در بین سخنرانی خود مردم را به همبستگی و اتحاد بیشتر دعوت کرد و اضافه کرد شما با این کار ارادت خود را به خمینی که نماینده واقعی امام زمان است ثابت کرده اید. ضمناً در بین سخنرانی خود چند مرتبه نام خمینی را با التهاب بیان و وی را رهبر شیعیان جهان اعلام داشت.»۷

رویه ذکر شده در اکثر مراسم روزهای سوم، هفتم و چهلم درگذشت آیت الله سیدمصطفی خمینی تکرار شد و در مدت کوتاهی امواج انقلاب اسلامی در داخل و خارج از کشور به صورت قابل ملاحظه یی گسترش یافت. در میان مراسم برگزار شده، مراسم مسجد اعظم قم و مسجد ارک تهران دارای ویژگی های خاصی از نمایش وحدت و انسجام مخالفان سیاسی حکومت پهلوی بود.

● مجلس بزرگداشت مسجد ارک تهران

یکی از مهم ترین مجالس ترحیم و بزرگداشت سیدمصطفی که با مشارکت نیروهای ملی و مذهبی، بازاریان، تجار، استادان دانشگاه و دانشجویان در کنار روحانیون و نیروهای مذهبی برگزار شد، مجلس ترحیم مسجد ارک تهران در تاریخ ۸ آبان ۱۳۵۶ بود. لذا از این مجلس به عنوان اولین هشدار جدی مخالفان سیاسی به رژیم پهلوی نام برده شده است.

گزارش ها و اعلامیه های گوناگونی وجود دارد که نشان می دهد برای برپایی و برگزاری مجلس مذکور برنامه ریزی و اطلاع رسانی دقیق و حساب شده انجام شده بود. در مساجد و دانشگاه ها اعلامیه های این مجلس در سطح گسترده یی پخش شده بود. در گزارش های ساواک تهران به موارد گوناگونی اشاره شده که چند مورد آنها نقل می شود؛ «اطلاع واصله حاکی است دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر به مناسبت فوت مصطفی خمینی یک برگ آگهی در ساختمان مجتهدی دانشگاه مذکور نصب و از دانشجویان خواسته شده ساعت ۳۰/۱۴ روز ۸/۸/۳۶ در مسجد ارک حضور به هم رسانند. ضمناً در این مورد تراکت های دیگری نیز پخش شده است.»۸

در مورد پخش اعلامیه مراسم مسجد ارک در اطراف دانشگاه تهران نیز در گزارش های ساواک آمده است؛ «صبح روز جاری غ۸/۸/۱۳۵۶ف تعداد قابل ملاحظه یی اعلامیه در قطع کوچک (به صورت تراکت) در خیابان شاه رضا- ۲۱ آذر و میدان ۲۴ اسفند پخش شده است. مفاد اعلامیه های مزبور حاکی از شهادت سیدمصطفی خمینی پسر بزرگ خمینی و دعوت از دانشجویان در مجلس ترحیم وی که در ساعت ۱۵ الی ۱۷ روز جاری در مسجد ارک برگزار می شود، است.»۹

همچنین در یکی از گزارش های ساواک تهران آمده است حدود سه هزار نفر از طلاب علوم دینی و اهالی شهر قم به تهران آمده اند تا در مجلس مسجد ارک شرکت کنند.۱۰ در هر صورت مراسم در تاریخ و ساعت یاد شده برگزار شد. ساواک تهران در مورد نحوه برگزاری، ترکیب شرکت کنندگان و برنامه های اجرا شده چنین گزارش داده است؛ «از ساعت ۱۵ روز ۸/۸/۳۶ مجلس ترحیم مصطفی خمینی پسر روح الله خمینی در مسجد ارک تهران با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید شروع شد و در ساعت ۱۶ آقای روحانی به سخنرانی پرداخت. تعداد افراد شرکت کننده حدود سه هزار نفر بوده که در صحن مسجد حتی جایی برای سایر شرکت کنندگان نبوده و حدود ۱۵۰۰ نفر از طلاب مدرسه علمیه قم و همچنین تعدادی از دانشجویان مراکز عالی آموزشی در این مراسم شرکت کرده اند. ضمناً چند نفر از افراد شرکت کننده سعی کردند با دادن شعار نظم مسجد را مختل کنند، لکن توسط یکی از افراد مذهبی از این کار منع شدند. آقای روحانی در مورد شخصیت مذهبی خمینی و همچنین تعداد تلگرافات تسلیت رسیده از سایر کشورها، سخنرانی کرد و اظهار داشت؛ تعداد دو فقره تلگراف از ایران واصل شده که عدم وصول تلگراف را معلول ترس مردم یا سختگیری مامورین دانست. ضمناً تعدادی اعلامیه تحت عنوان «دانشجویان مبارز مسلمان» در طبقه فوقانی مسجد ارک بین مردم توزیع شده است...»۱۱

این مجلس و ترکیب آن تحلیل های زیادی را که به نوعی نشان دهنده نقطه عطف در اتحاد مخالفان حکومت پهلوی بود به دنبال آورد. مهدی بازرگان رهبر نهضت آزادی طی تحلیلی در این زمینه می گوید؛ «مجلس ختمی در مسجد ارک برقرار شد. تا آن زمان نه مسجد ارک چنین هجوم جمعیت را در شبستان ها، حیاط، ایوان ها و پشت بام ها و خیابان های خارج به خود دیده و پلیس را تسلیم ساخته بود و نه چنان اعلامیه دعوتی با امضاهای مختلط از طریق ملیون، روشنفکران، روحانیون و بازاری ها به صورت یکجا منتشر شده بود. توفیق در این امر کار آسانی نبود... دعوتنامه جامع که با اسامی بدون القاب و عناوین و به ترتیب حروف الفبا صادر شد، بسیار پرمعنی بود و آن مجلس باشکوه، با چنان صاحب مجلس ها، مظهری از تجمع کلیه قشرها در نارضایتی و مخالفت با دستگاه و تمایل به وحدت در عمل به رهبری آیت الله خمینی، مرد مبارز روحانی شد.»۱۲

شایان ذکر است که در پای اعلامیه دعوت مردم برای شرکت در مجلس یاد شده اسامی همه رهبران و اعضای ارشد تاثیرگذار نهضت آزادی ایران وجود داشت.۱۳ داریوش همایون وزیر اطلاعات وقت در کابینه جمشید آموزگار که در واقع یک مقام سیاسی رسمی حکومت پهلوی بوده، در تحلیلی از مراسم مسجد ارک می گوید؛

«پس از مرگ پسر خمینی، آن مجلس یادبودی که برایش در مسجد ارک برگزار کردند، نقطه تجمعی شد برای همه قشرهای پیشرو و لیبرال و آزادیخواه و جبهه ملی و چپ. هرچه که بود، غیر از نظام حکومتی، چهره های برجسته اش آنجا ظاهر شدند. پیدا بود که رهبری مذهبی توانسته است همه اینها را جمع بکند و بسیج بکند.»۱۴

هر دو تحلیل ذکر شده حاکی از تاثیر درگذشت آیت الله سیدمصطفی خمینی در اتحاد و انسجام آشکار مخالفان حکومت پهلوی و ناتوانی حکومت پهلوی در مهار بحران فزاینده است. شایان ذکر است که مراسم مسجد ارک یک نمونه ملموس تر بود و در کنار آن ده ها مجلس با مشابهت هایی در تهران، قم و در سایر شهرها برگزار شد.

● نقش دانشجویان داخل و خارج از کشور

یکی از قشرهای انقلابی که بیشترین و موثرترین واکنش ها و فعالیت ها را در جریان درگذشت مشکوک آیت الله سیدمصطفی خمینی از خود نشان داد دانشجویان بودند. گزارش های ساواک نشان می دهد در بسیاری از مجالس داخل کشور و به ویژه کشورهای اروپایی و ارسال اعلامیه و پیام به کشورهای اسلامی، دانشجویان نقشی فعال داشته اند. در اولین اعلامیه اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا در تاریخ اول آبان ۱۳۵۶ اعلام شده؛ «کلیه واحدهای اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در سراسر اروپا و سازمان اسلامی دانشجویی وابسته به انجمن اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا و نیز انجمن های اسلامی دانشجویان در هند روزهای جمعه و شنبه شش و هفت آبان ماه (۲۸ و ۲۹ اکتبر ۱۹۷۷) برابر با ۱۴ و ۱۵ ذی القعده مراسم یادبود و فاتحه برگزار خواهند کرد.» در مراسم های برگزارشده نیز اعلامیه های امام خمینی خطاب به انجمن های اسلامی پخش می شد. چنان که گفته شد دانشجویان نیز همچون فعالان سیاسی ملی- مذهبی در تبلیغ و برنامه ریزی مراسم مسجد ارک نقش موثری داشتند. در چندین گزارش ساواک اعلام شده است دانشجویان دانشگاه های مختلف با انتشار اعلامیه هایی مردم را برای شرکت در آن مراسم دعوت کرده اند. در گزارشی از ساواک تهران آمده است اعلامیه یی در دانشگاه پلی تکنیک پیدا شده که دانشجویان را به یک دقیقه سکوت به مناسبت درگذشت سیدمصطفی دعوت کرده است. ساواک تهران دو هفته بعد از درگذشت سیدمصطفی وضعیت پدیدآمده و فعالیت های مخالفان را چنین تحلیل می کند؛ «تجلیلی که قاطبه روحانیون، بازاریان، اعضای سابق جبهه به اصطلاح ملی، نهضت به اصطلاح آزادی، دانشجویان و افراد عادی در خلال برگزاری مجالس ختم و سوگواری یادشده بالا در مسجد ارک، مسجد جامع بازار، مسجد جامع سرسبز نارمک، مسجد اعظم قم، مسجد آیت الله کاشانی در پامنار و مسجد شهرری از خمینی به عمل آوردند و دنباله مراسم سوگواری به یک روز تعطیل عمومی در قم و یک روز تعطیل شدن بازار تهران انجامیده، اکثر شرکت کنندگان در این مراسم و مجالس شعارهایی بر له خمینی و علیه دستگاه داده و همه دست به دعا بودند که یک بار دیگر خمینی به ایران مراجعت کند. از طرفی در بعضی از محافل بازار و بین مردم عادی چنین شایع شده که مصطفی خمینی را نیز مانند علی شریعتی در خارج از ایران به وسیله دستگاه به قتل رسانیده اند. روی هم رفته مرگ مصطفی خمینی در بالا بردن شأن و وجهه پدرش بین قاطبه مردم بسیار موثر بوده است.»

● سراسری شدن و تقویت شبکه پیام رسانی

نکته مهم دیگری که در جریان برگزاری مراسم و مجالس گوناگون بزرگداشت و ختم به چشم می خورد، مبادله اطلاعات مجالس مهم و تکثیر و پخش سخنرانی های تاثیرگذار و پرمحتوا در سطح کشور بوده است. هدف این کار تقویت شبکه پیام رسانی نهضت امام خمینی و ایجاد وحدت روش در مبارزه در سراسر کشور بود. در یکی از گزارش های ساواک قم آمده است؛ «مجالس ترحیمی که به مناسبت درگذشت مصطفی خمینی در نقاط مختلف تشکیل شده است و گویندگان و وعاظ در آن سخنرانی کرده اند، از سخنرانی آنان نوار تهیه شده و نوارفروشی های قم در حال حاضر مرتب این نوارها را تکثیر کرده و مشغول فروش آن به قیمت های خوب هستند... مهم ترین و پرفروش ترین آنها نوار سخنرانی آقایان عبدوست و خزعلی و برقعی در قم، دکتر عبدالرضا حجازی و دکتر روحانی در تهران و شیخ محمدعلی گرامی در کرمانشاه است.»

در واقع می توان گفت از اول آبان تا چهلمین روز درگذشت آیت الله سیدمصطفی خمینی مراسم و مجالس گوناگون در شهرهای مختلف و خارج از کشور برگزار شد و امواج تبلیغات و فعالیت های سیاسی با همگرایی فعالان سیاسی و مبارزان روند فزاینده و وسیعی به خود گرفت و پایه های حکومت پهلوی را به طور جدی لرزانید و برای ضربه پذیری نهایی در سال ۱۳۵۷ مهیا کرد. در مجموع پیامدهای مهم آن رخداد تاریخ ساز را می توان به شرح زیر برشمرد.

- ترویج نام و یاد امام خمینی(ره) و تحکیم رهبری ایشان

- عادی و همه گیر شدن انتقاد از حکومت پهلوی و ایجاد زمینه برای تشدید آن در ماه ها و سال های آینده

- جهانی شدن نهضت امام خمینی

- ایجاد وحدت و انسجام در میان مخالفان حکومت پهلوی با پذیرش رهبری امام خمینی

- فرصت استثنایی برای حمله به ساواک و محکوم کردن اقدامات سرکوبگرانه آن.

پی نوشت ها؛

۱- معصومه حائری، سیداحمد خمینی، سیدمحمود دعایی و سیدحسین خمینی- فرزند سیدمصطفی- قویاً معتقدند درگذشت سیدمصطفی غیرعادی بوده و به احتمال زیاد توسط ماموران ساواک انجام شده است. برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به یادها و یادمان ها از آیت الله سیدمصطفی خمینی، ج۲، به کوشش کمیته علمی کنگره شهید آیت الله سیدمصطفی خمینی، تهران، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۶، صص۴۰۵- ۴۰۴ ، ۴۰۸، همان، ج۱، صص ۱۹۵-۱۹۴، «آشنایی با مهاجر شهید سیدمصطفی خمینی»، یاد، ش۱۲ (پاییز ۱۳۷۶)، صص

۱۳۰-۱۲۶، گوشه یی از خاطرات حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمود دعایی، به کوشش گروه تاریخ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۷، صص۱۸۰-۱۵۶

۲- یادها و یادمان ها از آیت الله سیدمصطفی خمینی، همان، ج۲، ص۴۰۵

۳- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده آیت الله سیدمصطفی خمینی، شماره بازیابی۳۹۳، ص۱۳

۴- سجاد راعی گلوجه، زندگینامه و مبارزات آیت الله سیدمصطفی خمینی، تهران، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۴، صص ۱۴۶- ۱۴۲

۵- صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، ج۳، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، ص۲۵۴

۶- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، همان، ص۴

۷- همان، صص۱۸-۱۷

۸- همان، ص۵۰

۹- همان، ص۱۰۷

۱۰- همان، صص ۱۰۶- ۱۰۵

۱۱- همان، ص۸۳

۱۲- مهدی بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران، نهضت آزادی ایران، چ پنجم، ۱۳۶۲، ص۲۴

۱۳- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، همان، شماره بازیابی ۳۹۳، ص۹۱