ایران و دموکرات های آمریکا

در ماه های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی دولت کارتر به عنوان نماد حزب دموکرات نمی دانست که با چنین نوظهوری چگونه باید برخورد کند هر چند سیاست گذاران حرفه ای آمریکا در وزارت خارجه و در جامعه روشنفکران فوراً تلاش برای تدوین سیاست جدید در قبال ایران را آغاز کردند

به‌تدریج کاندیداهای دموکرات و جمهوری‌خواه، خود را برای انتخابات ریاست جمهوری آمریکا آماده می‌کنند و طبق معمول عده‌ای در ایران خواهان پیروزی دموکرات‌ها و عده‌ای خواستار پیروزی جمهوری‌خواهان هستند. در نوشتاری که در ادامه می‌آید، موضع‌گیری حزب دموکرات آمریکا پس از پیروزی انقلاب اسلامی بررسی شده است. با مطالعه این مقاله، بهتر می‌توان در مورد مواضع دموکرات‌ها نظر داد. این مقاله (که در اینجا خلاصه شده) در فصلنامه سیاست خارجی (تابستان و پائیز ۱۳۸۵) درج شده است.

● دورهٔ جیمی کارتر

در تاریخ ۲۲۰ ساله کشور آمریکا حزب دموکرات بود که برای نخستین بار با نظام سیاسی جدیدی در خاورمیانه و حتی فراتر از آن با عنوان جمهوری اسلامی آشنا و با این نظام که تمامی برنامه‌ریزی‌ها و راهبردهای واشنگتن در خاورمیانه را بر هم زده حتی سیاست‌های کاخ سفید را به چالش طلبیده بود، مواجه شد. از آنجا که جیمی کارتر رئیس‌جمهور وقت آمریکا از حزب دموکرات رویکرد اصلی خود را دفاع از حقوق بشر اعلام کرده بود به‌دنبال پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن جمهوری اسلامی با تناقضی اساسی در عملیاتی کردن رویکرد حقوق بشری خود روبه‌رو شد.

در ماه‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی دولت کارتر به‌عنوان نماد حزب دموکرات نمی‌دانست که با چنین نوظهوری چگونه باید برخورد کند. هر چند سیاست‌گذاران حرفه‌ای آمریکا در وزارت خارجه و در جامعه روشنفکران فوراً تلاش برای تدوین سیاست جدید در قبال ایران را آغاز کردند. اما آن‌ها به‌شکل حیرت‌آوری در مورد جمهوری اسلامی بی‌اطلاع بودند.

دولت آمریکا بازیگران اصلی را نمی‌شناخت. عدم شناخت دقیق از گروه‌های انقلابی ایران از یک‌سو و افزایش احساسات ضد آمریکائی مردم ایران با توجه به تاریخچه دخالت سیاسی آمریکا در ایران به‌ویژه ماجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از سوی دیگر در حالی بود که سیاست جدید در قبال ایران باید در واشنگتن که حامیان مقتدر رژیم شاه در آن اقامت داشتند، شکل می‌گرفت. این حامیان گروه‌های خشنی بودند که دولت کارتر را عامل سقوط شاه می‌دانستند. با وجود چنین سردرگمی در کاخ سفید، دولت کارتر در ردیف نخستین کشورهائی بود که جمهوری اسلامی ایران را پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رسمیت شناخت.

هر چند آمریکا در ۲۷ بهمن ۱۳۵۷ دولت موقت را به رسمیت شناخت و از پذیرفتن شاه در آمریکا خودداری می‌کرد، با وجود این، پیشینه روابط آمریکا با شاه و خشم ملت ایران از سیاست‌های واشنگتن سبب شدند این تاکتیک‌های دولت کارتر تأثیر چندانی در تغییر نگرش جمهوری اسلامی به آمریکا نداشته باشد.

البته کارتر براساس مؤلفه‌های حزبی خود تلاش کرد به‌نوعی با جمهوری اسلامی نوپا کنار آمده زمینه را برای گرم شدن روابط از طریق میانه‌روهای حاکم بر دولت فراهم سازد. به‌عبارتی بهتر، جیمی کارتر و سایروس ونس در حالی‌که همزمان با مقاومت در برابر فشار مخالفان خود به‌ویژه کیسینجر و راکفلر مخالف سفر شاه به آمریکا بودند در همان حال سعی داشتند کانال ارتباط با دولت جدید ایران را پیدا کنند که در چارچوب چنین حرکتی مقدمات ملاقات مقامات دو طرف در الجزایر در آبان‌ماه ۱۳۵۸ فراهم شد. در آبان ۱۳۵۸ مهندس مهدی بازرگان نخست‌وزیر دولت موقت، ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه و مصطفی چمران وزیر دفاع برای شرکت در مراسم استقلال الجزایر به این کشور سفر کردند.

برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر نیز در این مراسم حضور یافته بود. دیدار آن‌ها به صدور بیانیه الجزایر منجر شد. در واقع هر چند دولت کارتر براساس مفاد بیانیه الجزایر متعهد شد در امور داخلی ایران مداخله ننماید، اما از آنجا که سفارت آمریکا در تهران به مرکز هماهنگی برای ضربه‌زدن به جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده بود، رویکرد جدید حزب دموکرات به رهبری کارتر نتوانست به کنترل اوضاع ایران توسط واشنگتن کمک نماید چه این‌که در واکنش به ملاقات نمایندگان دو طرف و همچنین سوءظن انقلابیون نسبت به تحرکات سفارت آمریکا در تهران و حضور شاه در آمریکا به بهانه معالجه، سرانجام عده‌ای از دانشجویان که خود را دانشجویان پیرو خط امام می‌نامیدند در ۱۳ آبان ۱۳۸۵ سفارت آمریکا در تهران را تسخیر کرده تمام کارکنان حاضر در سفارت را به گروگان گرفتند.

بدین ترتیب یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های سیاسی در روابط ایران و آمریکا آغاز شد که ۴۴۴ روز به طول انجامید. هر چند، روز پس از تصرف سفارت، کارکنان زن و سیاه‌پوست آزاد شدند و تعداد گروگان‌ها به ۵۲ نفر رسید، اما این حرکت که حرکتی واکنشی در قبال اقدامات مداخله‌جویانه دولت کارتر محسوب می‌شد روابط ایران و آمریکا را به‌سوی قطبی شدن هر چه بیشتر سوق داد و بستر ساز اقدامات خشن بعدی دموکرات‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران شد. چرا که واشنگتن به‌دنبال اشغال سفارت آمریکا در تهران عملاً آخرین جای خود در ایران را از دست داد.

● مرحله واکشن خشن به جمهوری اسلامی ایران

ظاهر امر چنین می‌نماید که اگر سفارت آمریکا در تهران اشغال نمی‌شد روابط ایران و آمریکا نیز قطع نمی‌شد و به‌عبارتی دولت کارتر به‌سوی در دستور کار قرار دادن سیاست‌های خشن برای از پای درآوردن جمهوری اسلامی نوپا پیش نمی‌رفت، اما با دقت در مواضع و تحلیل‌های مقامات و نخبگان آمریکائی ملاحظه می‌شود که حرکات اشتباه، عمدتاً از جانب دموکرات‌ها صورت پذیرفت که این موضوع نشان‌دهنده ناتوانی آن‌ها در شناخت عناصر تأثیرگذار انقلاب و عدم درک شرایط به‌وجود آمده در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود. شاید اولین اقدام دولت کارتر در افزایش خشم ملت ایران نسبت به آمریکا بی‌تأثیر نبوده باشد.

علاوه بر تصویب قطعنامه‌ای در مجلس سنای آمریکا در اردیبهشت ۱۳۵۸ که طی آن ایران محکوم شد، بیشتر دولت کارتر از تحویل سلاح‌ها و تجهیزات نظامی خریداری شده در زمان شاه خودداری کرده بود. شاید چنین تحرکاتی در شرایط عادی یا تنش در روابط دو کشور بتواند در تغییر رفتار طرف مقابل اثرگذار باشد، اما در مواقعی که بنیان‌های نطام سیاسی قبلی کاملاً دگرگون شده در اثر این تغییرات بنیادی نظام جدیدی با مؤلفه‌های جدید سر بر آورده باشد تردیدی نیست که تمسک جستن به چنین تاکتیک‌هائی می‌تواند نتیجه معکوس داشته باشد و بر سطح تنش‌زائی روابط دو طرف افزوده، سبب سوق دادن آن به‌سوی تصلب بیشتر شود.

سه روز پس از تسخیر سفارت آمریکا در تهران و پس از این‌که امام خمینی اجازه نداد رمزی کلارک دادستان پیشین آمریکا و ویلیام میلر مدیر امور کارکنان کمیته اطلاعات مجلس سنا برای رساندن پیام کارتر وارد ایران شوند، دولت آمریکا تصمیم گرفت ایران را مجازات کند. نخستین اقدام تنبیهی در تاریخ ۸ نوامبر ۱۹۷۹ صورت گرفت. وزیر امور خارجه آمریکا براساس دستورالعمل کارتر برابر بخش ۲ قانون مهار صدور تسلیحات مانع ارسال محموله‌ای به ارزش ۲۰۰ میلیون دلار شامل قطعات یدکی نظامی به ایران شد.

این در حالی بود که بهای این سفارش پیش از آن پرداخت شده بود. اقدام بعدی دولت کارتر که مبین نظرات حزب دموکرات به‌ویژه جناح دموکرات‌های دفاعی پرخاشگر یعنی طرفداران سیاست خارجی قدرتمند بود، در ۱۲ نوامبر ۱۹۷۹ صورت پذیرفت، کارتر بنا به آن‌چه که ملاحظات امنیت ملی آمریکا نامید و برابر بخش ۲۳۲ قانون گسترش تجارت اعلام کرد که تحولات ایران تهدیدی برای امنیت ملی آمریکا از ناحیه واردات نفت و محصولات نفتی است زیرا آمریکا برای تأمین نفت خام به ایران متکی بود.

به این ترتیب رئیس‌جمهور آمریکا واردات نفت خام از ایران را ممنوع کرد. علاوه بر این دولت کارتر در آذر سال ۱۳۵۸ محدودیت‌هائی را برای دانشجویان ایرانی در نظر گرفت. برژینسکی به کارتر توصیه می‌کرد که گام‌های عمده‌ای برای مجازات و حتی سرنگونی جمهوری اسلامی ایران بردارد. کارتر با این عقیده موافق بود وی اعلام کرد: ”من به محض رهائی گروگان‌ها، اصول‌گرایان را مجازات و سرکوب خواهم کرد. آن‌ها باید بدانند نمی‌توانند با ما شوخی کنند.“ گری‌سیک عضو ستاد کمیسیون امنیت ملی آمریکا در امور ایران و معاون ارشد برژینسکی در طول بحران ایران می‌گوید: کارتر متقاعد شد که به روابط دیپلماتیک با ایران پایان دهد.

در واقع کارتر پس از دست زدن به اقداماتی همچون مسدود کردن ۱۲ میلیارد دلار دارائی‌های ایران نزد بانک‌های آمریکائی و همچنین شکست در همراه ساختن اعضاء دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تصویب قطعنامه‌ای با هدف وضع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در پی وتوی قطعنامه پیشنهادی از جانب شوروی سابق در ۷ آوریل ۱۹۸۰، تصمیم خود مبنی بر قطع روابط سیاسی دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران را اعلام کرد.

بدین ترتیب با قطع روابط با ایران تمامی دیپلمات‌ها و کارکنان کنسولی و کارآموزان نظامی ایران دستور یافتند خاک آمریکا را ترک کنند و صدور روادید نیز تنها به موارد بشردوستانه محدود شد. اقدامات دولت کارتر برای اعمال فشار به جمهوری اسلامی ایران جهت آزادی گروگان‌ها به همین موارد محدود نشد، چرا که در پی طولانی شدن مسئله گروگان‌ها واشنگتن دست به اقدامات خشن‌تری زد.

دولت کارتر دستور داد تا عملیات آزادسازی گروگان‌ها در دستور کار قرار گیرد. در این چارچوب عملیات ناموفق طبس طراحی شد که به‌دنبال شکست این عملیات پرهزینه یکی از بزرگ‌ترین رسوائی‌های نظامی ـ سیاسی برای آمریکا در مقطعی که حزب دموکرات سکان‌دار نظام سیاسی آمریکا بود رقم خورد. کارتر اعلام کرده بود فقط موقعی کاخ سفید را ترک خواهد کرد که از آزادی گروگان‌ها مطمئن شده باشد.

وی لامپ‌های نصب شده روی درخت کریسمس را خاموش کرده و به یک گروه از اعضاء کنگره که به دیدار او آمده بودند، اظهار داشت: ”حیثیت ملی اعاده نخواهد شد حتی پس از بازگشت گروگان‌ها“ بخش عمده توجه دولت کارتر در قبال جمهوری اسلامی ایران بر روی موضوع گروگان‌ها متمرکز شده بود تا جائی‌که حزب دموکرات به ریاست کارتر مطمئن شده بود که اگر نتواند در آزادی گروگان‌ها به موفقیتی دست یابند باید میدان را برای جمهوری‌خواهان خالی کند چرا که پس از شکست عملیات نظامی طبس، دولت کارتر دچار دودستگی شدید شد و سایروس ونس وزیر خارجه که با استفاده از نیروی نظامی برای حل مسئله گروگان‌ها مخالف کرده بود، در پی توسل دولت کارتر به عملیات نظامی طبس استعفا کرد.

کارتر نیز سناتور ادموند ماسکی از ایالت مین را به‌عنوان وزیر خارجه جدید تعیین کرد. با وجود تلاش‌های دولت کارتر در ابعاد سیاسی و نظامی حزب دموکرات نتوانست از ضربه‌ای که به حیثیت آمریکا در دوره سکان‌داری کارتر وارد شده بود کمر راست کند چرا که در انتخابات ریاست جمهوری رونالد ریگان از حزب جمهوری‌خواه موفق شد بر نامزد دموکرات‌ها یعنی کارتر پیروز شود. البته کارتر در آخرین ماه‌های حکومتش به شدت تلاش می‌کرد تا زمینه آزادی گروگان‌ها را فراهم سازد. این تلاش وی در آخرین ساعات عمر دولتش قرین موفقیت بود، چرا که با میانجی‌گری الجزایر، گروگان‌های آمریکائی در برابر آزاد کردن دارائی‌های بلوکه شده ایران آزاد شدند.

درست در لحظاتی که کارتر کاخ سفید را ترک می‌گفت و ریگان به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید سوگند خورده بود جمهوری اسلامی ایران به گروگان‌ها اجازه داد که از ایران خارج شوند. به‌دنبال آزادی گروگان‌های آمریکائی در تهران، محدودیت‌های صادراتی آمریکا به ایران برداشته شد. اما این حرکت آمریکا چندان به درازا نکشید چرا که با روی کار آمدن جمهوری‌خواهان و در اوج جنگ ایران و عراق که البته در راه‌اندازی آن از نقش دولت کارتر نبایستی غافل بود عملیات استانچ با هدف جلوگیری از دسترسی ایران به تسلیحات و اقدام دو منظوره طراحی شد.

هر چند دموکرات‌ها در دوران ریاست جمهوری کارتر از آزمون‌های مختلفی همچون مسائل اعراب و اسرائیل به‌دنبال برگزاری نشست کمپ دیوید و همچنین تبادل سفیر با چین توانست برای آمریکا وجهه‌ای کسب نماید، اما در مواجهه با انقلاب اسلامی سردرگمی دولت کارتر نشان داد که انقلاب ایران و برپائی جمهوری اسلامی سخت‌ترین آزمون برای دموکرات‌ها بوده است.

---