درباره مرتضی كتبی

مرتضی كتبی در سال ۱۳۱۱ در شهر تهران دیده به جهان گشود پدرش یكی از تجار آن زمان محسوب می شد و اصالتاً تهرانی بود دوران كودكی را در خانواده ای فرهنگ دوست گذراند

▪ استاد دانشگاه، جامعه شناس و مترجم

▪ متولد ۱۳۱۱ تهران

▪ اخذ دیپلم طبیعی ۱۳۳۱ دارالفنون تهران

▪ اخذ لیسانس زبانهای خارجی فرانسه و انگلیس ۱۳۳۵ دانشكده ادبیات دانشگاه تهران

▪ اخذ لیسانس دوم در رشته روان شناسی ۱۳۴۱ سوربن

▪ اخذ دكترای دانشگاهی در رشته ادبیات فرانسه ۱۳۴۱ سوربن

▪ اخذ دكترای دولتی در رشته روان شناسی اجتماعی ۱۳۵۳ رنه دكارت سوربن

▪ رساله دكتری

- بورژوازی قبل از جنگ در «خانواده تیبوی» رژه مارتن دوگار، پاریس، سوربن (۱۳۴۱)

- گرایش و مسائل دانشجویان داوطلب ورود به دانشگاه ها در كشور های در حال رشد پاریس، رنه دكارت پاریس ۱۳۵۳

▪ طرح های تحقیقاتی:

- شرایط روانی اجتماعی كار صنعتی در ایران

- بررسی ساختار اجتماعی بافت قالی در ایران

- خانواده و دلبستگی های خانوادگی در ایران

- بررسی وضع جنسی، باروری و مرگ و میر در سه منطقه از ایران

▪ تألیفات:

- در جست وجوی هویت گمشده (رمان اجتماعی)

- ایران نخستین جمهوری به زبان فرانسه

- جامعه شناسی ادبیات

- نظریه ها در روان شناسی اجتماعی

- جامعه شناسی و بیماری و پزشكی

- درآمدی بر روان شناسی اجتماعی

- كاوش در جامعه شناسی روانی

- افكار عمومی و گستره علوم انسانی

ترجمه معرفی و انتقال دستاوردهای مختلف علمی- پژوهشی دیگر ملت ها به علاقه مندان و پژوهشگران ایرانی است. در میان مترجمان گروهی را می توان موفق نامید كه با دقت و مطالعه بسیار به انتخاب و ترجمه آثاری بپردازند كه در درجه اول حاصل پژوهش های علمی تازه و روز آمد باشند و دیگر این كه با توانمندی ها و امكانات موجود در كشورمان همخوانی داشته باشد. چنین آثاری بر جهان اندیشه و پیشرفت جامعه ما تأثیر ویژه ای خواهند نهاد.

مرتضی كتبی یكی از مترجمان ارجمند سرزمین ماست كه با ترجمه آثار معتبری در زمینه های روان شناسی اجتماعی، ادبیات و ... منابعی بی بدیل در اختیار دانش پژوهان جامعه نهاده و در حد توان به شناسایی آثار تازه ای كه از این علوم در كشورهای پیشرفته منتشر شده همت گماشته است.

مرتضی كتبی در سال ۱۳۱۱ در شهر تهران دیده به جهان گشود. پدرش یكی از تجار آن زمان محسوب می شد و اصالتاً تهرانی بود. دوران كودكی را در خانواده ای فرهنگ دوست گذراند. دبستان را در مدرسه بدر و دبیرستان را در مدرسه دارالفنون با موفقیت سپری كرد. در سال ۱۳۳۱ دیپلم علوم طبیعی را با معدل بالا كسب كرد و در آزمون های مختلف پنج دانشگاه شركت كرد. او با موفقیت در چند رشته، رشته زبان و ادبیات خارجی را انتخاب كرد به امید آن كه سال آینده در رشته پزشكی قبول شود.

در سال ۱۳۳۱ وارد دانشكده ادبیات دانشگاه تهران شد و توانست در سال ۱۳۳۵ در رشته زبان خارجی فرانسه و انگلیس فارغ التحصیل شود.

او پس از استخدام در آموزش و پرورش به آمل رفت و در آنجا مشغول تدریس شد و در همان ایام در آزمون اعزام به خارج شركت كرد و از میان شش هزار شركت كننده توانست جزو صد نفر قبولی این آزمون باشد.

در همان سال به فرانسه اعزام شد و چون دبیر آموزش و پرورش بود دانشجوی رشته روان شناسی شد كه مجموعه ای از چند رشته بود. وی توانست مدرك لیسانس روان شناسی اش را با موفقیت از دانشكده سوربن فرانسه بگیرد و همزمان با اخذ لیسانس، دكترای زبان و ادبیات فرانسه را نیز از همان دانشكده دریافت كند. او در سال ۱۳۴۱ به ایران بازگشت و به استخدام دانشگاه تهران درآمد سپس بعد از هشت سال برای فرصت مطالعات از ایران خارج شد و برای دومین بار در رشته روان شناسی اجتماعی دكترای دولتی را از دانشكده «رنه دكارت» سوربن فرانسه در سال ۱۳۵۳ دریافت كرد.

در سال ۱۳۵۷ به مدت یك سال برایش فرصت مطالعاتی ایجاد شد و به فرانسه رفت و در آن ایام در خبرگزاری فرانسه مشغول به كار شد و اخبار انقلاب را منعكس می كرد. مرتضی كتبی وقتی در سال ۱۳۶۸ وقتی به ایران بازگشت در دانشگاه تهران به تدریس دروس مقدمات روان شناسی، روان شناسی اجتماعی (عمومی، كاربردی)، بهداشت روانی، پویایی گروهی، بررسی افكار عمومی، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، جامعه شناسی ادبیات پرداخت و همزمان تدریس دروس تاریخ و تمدن ایران معاصر و جامعه شناسی ایران معاصر در دانشگاه های خارجی (سوربن و مدرسه عالی لسنه شرق پاریس) را به عهده گرفت.

استاد مرتضی كتبی مؤسس انجمن فارغ التحصیلان علوم اجتماعی در ایران است و انجمن روان شناسی اجتماعی ایران را با كمك همكارانش تأسیس كرده و در حال حاضر نیز مدیریت گروه زبان و ادبیات فرانسه انتشارات «سمت» را عهده دار است.

او در سال ۱۳۸۲ نیز از دانشگاه تهران برای دومین بار بازنشسته شد اما هیچ گاه تحقیق و مطالعه در حوزه علوم اجتماعی و جامعه شناسی را كنار نگذاشته است و همیشه به عنوان یك استاد، مشوق دانشجویانش بوده و هست.

یكی از مهمترین ویژگی های مرتضی كتبی در ترجمه های نثر شیوا و شاعرانه اوست. وی در حالی كه یك اثر كاملاً علمی را ترجمه می كند با استفاده از واژگان معادل زیبا و مناسب، متن سنگین علمی را به متنی دلنشین و خواندنی تبدیل می كند.

او كه شیفته ادبیات است و با رمز و راز آن آشنا ست در روح بخشیدن به ترجمه هایش از هیچ تلاشی فروگذاری نكرده است. از دیگر ویژگی های فعالیت علمی كتبی، تنوع و تعدد فعالیت های اوست. ترجمه كتاب های متعدد در زمینه های روان شناسی اجتماعی و ... ترجمه و تألیف مقاله های علمی در زمینه های مختلف این علم، اجرای طرح های تحقیقاتی، معرفی و نقد حدود صد كتاب و مقاله در زمینه علوم اجتماعی در ایران در سالنامه فرانسوی «چكیده های ایران شناسی»، تألیف آثار پژوهشی از سال ،۱۳۴۶ تدریس در دانشگاه های داخل و خارج كشور و شركت در همایش های مختلف علمی او را به عنوان مترجم، پژوهشگر و استادی كوشا و تأثیر گذار معرفی كرده است.

ترجمه «نظریه ها در روان شناسی اجتماعی» یكی از مهمترین كتاب هایی است كه مرتضی كتبی آن را به دانشجویان و پژوهشگران معرفی كرده است. این كتاب كه نوشته مورتون دوچ و روبرت م. كراوس است در هفت فصل به معرفی و بررسی نظریه های مختلف روان شناسی اجتماعی می پردازد و در پایان گرایش های امروز روان شناسی اجتماعی را شرح می دهد. كتبی در مقدمه این كتاب در باره لزوم رشته روان شناسی اجتماعی در جامعه علمی ما می نویسد: «جامعه پویا و دائماً در حال تغییر امروز ما قابل بررسی و شناخت علمی نیست مگر آن كه قبلاً به مطالعه حیات سنتی دیروز در این سرزمین دست زده باشیم.

نیك می دانیم كه چه مطالعه جامعه سنتی و چه بررسی جامعه در حال تحول ما، هر دو به نحوی به كمك علوم اجتماعی انجام می پذیرد. نگاهی عمیق بر شخصیت اجتماعی و روان شناسی فرهنگی، مذهبی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و خانوادگی ما - كه می توانند زمینه های اساسی علمی كار را در شناخت جامعه سنتی فراهم آورند - به تحقیقات اساسی در علوم اجتماعی نیازمند است و بررسی پدیده های ارتباطی جدید، شهر نشینی، اداره و مدیریت، رفتار های سیاسی، جامعه پذیری، نو آوری، بهداشت روانی و نیز پدیده های خانوادگی، انگیزه ها و رفتارهای جمعیتی، روابط بین المللی و تبادلات فرهنگی به پژوهش های كاربردی...»

«درآمدی بر روان شناسی اجتماعی» عنوان ترجمه دیگری از مرتضی كتبی است. این كتاب مجموعه ضرورت های جامعه شناسی روانی را به راهنمایی كلودتاپیا با مقاله هایی از دانیل آلافیلیپ، كار مل كامی یری آندره دومایی و ... در بر گرفته است.

این كتاب با رویكردی كاملاً علمی در پنج فصل مهم تهیه شده است كه عبارت است از : «روان شناسی اجتماعی عمومی و آزمایشی»، «روان شناسی بین فرهنگی»، «جامعه شناسی روانی كار و ارگونومی»، «جامعه شناسی روانی سازمان ها» و «جامعه شناسی روانی كهن سالی» از ویژگی های مهم این كتاب كه با ترجمه شیوا و منحصر به فرد استاد كتبی به دوستداران روان شناسی اجتماعی تقدیم شده است می توان به بخش های مختلف هر فصل كه در بردارنده تعریف و بیان مفهوم هر فصل در آغاز و نتیجه گیری و ذكر منابع در پایان هر فصل است اشاره كرد. چنین ویژگی مهمی این كتاب را به عنوان مرجع معتبر در زمینه روان شناسی اجتماعی تبدیل كرده است.

از دیگر كتاب های كتبی در زمینه جامعه شناسی باید به كتاب «جامعه شناسی و بیماری و پزشكی» اشاره كرد. این كتاب كه نوشته دكتر لورانس و ترجمه دنیا كتبی، دختر استاد، است با همكاری او ترجمه و چاپ شده است. مرتضی كتبی در مقدمه این كتاب با عنوان «حرف خودی» چنین نوشته است: «از زمانی كه انسان خود راشناخت، درد را شناخته است و به سلامتی توجه نشان داده است.

با وجود این كه هیچ گاه اهمیت سلامتی از اهمیت نیازهای دیگر انسان مانند خوراك، پوشاك و كار و مسكن كمتر نبوده، هرگز مانند امروز به یك موضوع اجتماعی همه گیر تبدیل نشده است. از این روست كه پزشكی زمان مادیگر از حالت زیستی و حتی فنی و علمی ساده بیرون شده و به صورت مسأله اجتماعی - سیاسی تمام عیار در آمده است...»

بخش های مختلف و متنوع این كتاب خواننده را با بیماری های همه گیر در طول تاریخ، پیدایش پزشكی نوین، سلامتی، بیماری و تفسیر های فرهنگی و اجتماعی آن و مسائل مهم دیگری در این زمینه آشنا می كند.

«افكار عمومی» هم یكی دیگر از كتاب های مهمی است كه مرتضی كتبی آن را ترجمه كرده است. این كتاب از سال ۸۰ تا سال ۸۴ سه بار تجدید چاپ شده است. در این كتاب مفهوم افكار عمومی برای خواننده بررسی شده است و با آوردن بخش هایی چون «افكار عمومی، نیروی سیاسی كم شناخته» ، «ریشه مفهوم افكار عمومی»، «مجاری تشكیل دهنده افكار عمومی»، «ارتباط میان فردی و افكار عمومی»، «ارتباط جمعی و افكار عمومی» و «مشاهده افكار عمومی» سعی شده است كه خاستگاه افكار عمومی و چگونگی تأثیر آن در روند شكل گیری جریانات اجتماعی بررسی شود.

كتبی علاوه بر ترجمه آثار مهم علمی در زمینه روان شناسی اجتماعی گرایش ویژه ای به ادبیات داشته و دارد. وی در سال ۱۳۷۰ رمانی را با نام «درجست وجوی هویت گمشده» منتشر كرده است. این رمان كه با رویكردی جامعه شناختی به نگارش درآمده برگرفته از زندگی واقعی كودك سر راهی است كه پدر و مادر خود را جست وجو می كند.

در میان شرح زندگی شخصیت اصلی رمان از نابسامانی های اجتماعی به گونه ای تأثیر گذار پرده برداشته می شود و فراز و فرود حوادث داستان خواننده را به شدت تحت تأثیر خود قرار می دهد. فعالیت دیگر كتبی در زمینه ادبیات ترجمه «جامعه شناسی ادبیات» نوشته روبراسكارپیت است. كتبی در مقدمه این كتاب می نویسد: «جامعه شناسی ادبیات در خانواده بزرگ علوم اجتماعی از جوان ترین آن هاست.

این شاخه علمی نوپا كه نطفه آن در تاریخ فرهنگ ها بسته بود و قرن ها در بطن جامعه ها به صورت جنین زندگی می كرد، بالاخره زاییده شد و با همان كندی ای كه دوران جنینی خود را پشت سر گذاشت، بعد از تولد به تندی رشد كرد و به جامعه شناسی به طور اعم و جامعه شناسی هنر به معنای اخص جان تازه بخشید...» وی با ترجمه این اثر كه تاكنون سه بار به چاپ رسیده است راهی نو در شناخت جامعه شناسی ادبیات برای علاقه مندان گشوده است.

از زمینه های دیگر فعالیت علمی مرتضی كتبی باید به نوشتن و ترجمه مقاله اشاره كرد. از جمله مقاله های مهم او می توان به «بررسی مسائل تلویزیون در ایران»، «مسائل انسانی تحقیق در علوم اجتماعی در ایران»، «نقش شرق شناسی در استعمار غربی»، نگرش های مزاحم و مناسب تحقیقات اجتماعی»، «دروغ: پدیده ای روانی- اجتماعی كلان و كهن» و ... اشاره كرد.

وی همچنین طرح های تحقیقاتی مهمی را انجام داده است كه بسیار ثمر بخش بوده اند و در میان آنها می توان به شرایط روانی اجتماعی كار صنعتی در ایران، «بررسی افكار عمومی (سنجش) افكار تماشاگران تلویزیونی»، جایگاه دروغ و الگوهای رفتاری آن در روابط اجتماعی ما و ... اشاره كرد.

مرتضی كتبی در آستانه هفتاد و پنج سالگی همچنان با عشق به كتاب و مطالعه زندگی می كند. كتاب های بسیاری را برای ترجمه در نظر گرفته است چرا كه معتقد است تنها باترجمه آثار اندیشمندان كشورمان ایران و كشورهای دیگر می توان به میزان رشد علمی و فرهنگی آنان دست یافت. برای او كه از مترجمان آگاه سرزمین ماست آرزوی سلامت و طول عمر داریم.

زهرا طهماسبی