نگهداری داروها در منزل چقدر و چگونه

من قسمتی از یخچال خانه را به داروها اختصاص داده ام کپسول و قرص و شربت و خیالم هم راحت است که اگر بچه ها دچار مشکلی شوند, انواع داروهای اولیه و لازم را دارم

من قسمتی از یخچال خانه را به داروها اختصاص داده‌ام؛ کپسول و قرص و شربت و... . خیالم هم راحت است که اگر بچه‌ها دچار مشکلی شوند، انواع داروهای اولیه و لازم را دارم...

شیشه‌های نصفه شربت استامینوفن، پروفن، دیفن‌هیدرامین و... بعضی از این داروها ۶-۵ سالی در یخچال باقیمانده و من همیشه خیالم راحت بود که چون داخل یخچال هستند، خراب نمی‌شوند. راستش به تاریخ مصرف آنها هم‌چندان دقت نکرده بودم. چندی پیش دخترم دچار سرماخوردگی شدیدی شد و تب کرد و ما هر چه شربت استامینوفن به او دادیم، اثری نداشت. بعد از مراجعه به پزشک، از من پرسید: «با استامینوفن هم تبش پایین نیامد؟» گفتم: «نه». دکتر گفت حتما دارویی که به او داده‌اید، اثر نداشته. شاید تاریخ مصرفش گذشته بوده! یک دفعه متوجه شدم شاید آن شیشه قدیمی شربت استامینوفن، اثرش را از دست داده بوده است. همین‌طور هم بود. با خریدن یک شربت جدید و مصرف آن، تب دخترم کاملا قطع شد. من هم هر چه داروی قدیمی و کهنه در یخچال بود یکجا دور ریختم... اما پس برای مواقع اورژانس چه کار کنم؟ داروها را چه مدت می‌توان در خانه نگه داشت؟ محل مناسب برای نگهداری داروها کجاست؟ سوالات خود را در این زمینه با خانم دکتر فانک فهیمی، متخصص داروسازی بالینی و عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در میان گذاشتیم:

▪ خانم دکتر! اگر ممکن است در ابتدا در مورد تقسیم‌بندی داروها برای ما توضیح دهید.

- داروها را می‌‌توان به چند روش تقسیم‌بندی کرد اما یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌ها، تقسیم آنها به داروهای نسخه‌ای و داروهای بدون نسخه «OTC» است. البته فهرست داروهایی که در این گروه‌بندی‌ها قرار می‌گیرند، در هر کشوری با کشور دیگر تفاوت دارد.

داروهای بدون نسخه را می‌توان بدون نسخه پزشک معالج تهیه کرد اما به شرط مشاوره با دکتر داروساز. یعنی داروساز اجازه دارد اگر مطمئن است دارو برای این بیمار مفید است، آن را به او تحویل دهد. پس داروهای OTC، بدون نسخه در دسترس هستند، نه بدون مشورت. داروهای نسخه‌ای هم همان‌طور که از اسمش پیداست فقط با نسخه پزشک معالج به بیمار داده می‌شود.

▪ در حال حاضر در بسیاری از سوپرمارکت‌ها هم انواع داروها (به‌خصوص نوع خارجی) به فروش می‌رسد. آیا مهم است بیماران داروهای خود را از کجا تهیه کنند؟ آیا باید حتما از داروخانه‌ها باشد؟

- متاسفانه موارد زیادی دیده شده که داروها از راه‌های نادرستی وارد کشور و حتی گاهی داروهای تقلبی و بدون مجوز وارد داروخانه‌ها می‌شود! وقتی چنین اتفاق هایی در داروخانه‌ها می‌افتد، می‌توان حدس زد که در سوپرمارکت‌ها چقدر وضعیت بدتر است. در داروخانه، فروشنده مشخص است، شرایط نگهداری داروها رعایت می‌شود و نظارت وزارت بهداشت وجود دارد اما در سوپرمارکت‌ها هیچ نظارتی نیست و اصلا معلوم نیست که نکات لازم برای نگهداری دارو رعایت شده یا نه. بعضی داروها، مثل آسپیرین، اگر در شرایط مناسبی نگهداری نشوند، کاملا بوی اسید می‌گیرند و اثر خود را از دست می‌دهند. حال اگر بیماری که آسپیرین را برای جلوگیری از سکته قلبی مصرف می‌کند، چنین دارویی را بخورد، مطمئنا برایش خطرناک خواهد بود. به طور مثال افرادی که به دوبی سفر می‌کنند، به خیال خود، محل مطمئنی را یافته‌اند و داروهای خود را از آنجا می‌خرند اما متاسفانه بیشتر اوقات این داروها اثرگذاری مناسبی ندارند.

▪ بهتر است چه داروهایی را در منزل داشته باشیم؟ آیا اصلا این کار لازم است؟

- نمی‌توان گفت هیچ دارویی در خانه نداشته باشید. در بسیاری موارد سردرد، سرماخوردگی‌های ساده و... را می‌توان به راحتی با داروهای موجود در خانه کنترل کرد اما باید به نکات مهمی هم توجه کنیم. یکی از این نکات، توجه به تاریخ انقضای داروهاست. در بسیاری موارد، تاریخ انقضای دارو، به‌خصوص قرص‌ها، روی جعبه نوشته می‌شود ولی افراد جعبه را دور می‌ریزند. گاهی هم تاریخ روی بسته قرص وجود دارد اما بیمار نمی‌تواند آن را بخواند یا تشخیص دهد، چون در بسیاری مواقع به میلادی نوشته می‌شود. در بعضی موارد هم بسته‌های قرص، با قیچی بریده می‌شوند و دیگر تاریخی روی آن قابل مشاهده نیست. مهم است که تا حد امکان تاریخ انقضای هر دارو را حفظ و به آن توجه کنیم.

▪ آیا مصرف داروهای تاریخ‌گذشته، خطرناک است؟

- در بعضی موارد بله! به عنوان مثال، مصرف بعضی آنتی‌بیوتیک‌های تاریخ‌گذشته خطرناک است و باعث نارسایی کلیه می‌شود اما گاهی هم گذشتن تاریخ مصرف دارو فقط باعث کم شدن اثر دارو خواهد شد. همین هم می‌تواند برای بعضی بیماران خطرناک باشد. مثلا بیماری که TNG (قرص زیرزبانی) در خانه دارد و آن را برای مواقع بروز حمله قلبی در دسترس نگه داشته، اگر دقت نکند و تاریخ انقضای آن بگذرد، احتمال دارد که ماده موثر آن کم شود و مصرف قرص زیرزبانی بی‌اثر در هنگام حمله قلبی، جان بیمار را به خطر می‌اندازد. آنتی‌بیوتیک‌های باقیمانده را حتما دور بریزید. البته دوره درمان آنتی‌بیوتیک باید کامل شود اما اگر مقداری از شربت آنتی‌بیوتیک باقی ماند، توصیه می‌شود که حتما دور ریخته شود.

▪ ویتامین‌ها، داروهای مکمل یا تقویتی را نیز بعد از انقضای تاریخشان باید دور ریخت؟

- بله! به عنوان یک داروساز باید بگویم هر داروی تاریخ‌گذشته باید دور ریخته شود. البته در مورد مکمل‌ها یا داروهای تقویتی می‌توان کمی اغماض کرد اما از نظر علمی بهتر است حتی آنها را نیز دور بریزیم.

▪ آیا محل نگهداری دارو در منزل نیز مهم است؟

- بله، مطمئنا. گاهی فرد داروی خود را بعد از یک فعالیت روزانه یا در زمان خاصی مصرف می‌کند. مثلا بعد از مسواک زدن داروی ضدصرع خود را می‌خورد یا صبح ناشتا قرص تیروئیدش را می‌خورد. به همین دلیل داروهای خود را داخل گنجه حمام می‌گذارد، اما باید بدانیم که محیط حمام مرطوب است و رطوبت باعث تجزیه دارو می‌شود و اثر آن را از بین می‌برد. حتی در شهرهای با رطوبت بالا هم این مشکل وجود دارد و احتمال دارد که داروها زودتر از تاریخی که رویشان درج شده، بی‌‌اثر شوند.

باید داروها را در محیط خنک، خشک و تاریک قرار داد. یک قفسه داروی استاندارد، محل مناسبی برای نگهداری داروهاست.

▪ انسولین چطور؟ آیا باید حتما در یخچال باشد؟

- انسولین داروی مهمی است و گاه بیمار باید چند بار در روز آن را تزریق کند و ممکن است نتواند آن را دایم در یخچال نگه دارد. پس می‌تواند آن را برای مدت معینی (حدود ۳ هفته) در دمای اتاق بگذارد و مشکلی پیش نمی‌آید. البته قرار گرفتن انسولین در هوای بسیار گرم باعث خرابی آن می‌شود. مثلا نباید در هوای گرم انسولین را در داشبورد ماشین گذاشت اما اگر فردی قصد سفر با هواپیما را دارد و امکان قرار دادن انسولین در جایخی نیست، می‌تواند آن را در کیف‌دستی خود حمل کند. سازندگان انسولین می‌گویند اگر همه اصول در مورد محل نگهداری انسولین (از کارخانه تا داروخانه و بعد تا رسیدن به دست بیمار) رعایت شده باشد، می‌توان تا حدود ۲۰ روز انسولین را در دمای اتاق حفظ کرد.

▪ اگر مقداری از دارویی (مثلا شربت یا قطره) را استفاده کردیم، می‌توان بقیه آن را در یخچال نگه داشت؟

- اگر شربت، قطره خوراکی یا چشمی باز شود و تا دو هفته استفاده نشود، باید باقیمانده آن را دور ریخت. البته نگهداری در یخچال شاید کمی عمر دارو را بیشتر کند اما باز هم در درازمدت باید دور ریخته شود. قبل از مصرف حتما باید به رنگ، حالت و ذرات دارو دقت کنیم تا تغییر نکرده باشند. گاهی ماندن طولانی‌ یک داروی مایع، باعث غلیظ شدن آن می‌شود که ممکن است در مواردی خطرناک باشد یا اگر ماده موثر دارویی به نور حساس باشد و در محل خوبی نگهداری نشود، خاصیت خود را از دست می‌دهد. در هر حال محل نگهداری دارو تا حدی مهم است و روند خراب شدن یا تغییر دارو را به تاخیر می‌اندازد اما به عنوان یک قانون کلی،‌ دارو، چه جامد چه مایع، در طول زمان قطعا تغییر می‌کند.

▪ آیا در مورد دور ریختن داروها باید اصولی را رعایت کرد یا می‌توان آنها را در سطل زباله انداخت؟

- اگر بخواهیم کار درست را انجام دهیم، باید قرص‌ها را قبل از دور ریختن کاملا خرد کنیم تا دیگر قابل استفاده نباشند و باید داروهای مایع را در توالت بریزیم و سیفون را بکشیم. البته همین کار هم ممکن است در آب‌های زیرزمینی آلودگی‌هایی به وجود بیاورد اما در مورد آنتی‌بیوتیک‌ها بهترین روش معدوم کردن آنها، سوزاندن است که البته در منازل عملی نیست اما در بیمارستان‌ها قوانین خاصی برای معدوم کردن داروها وجود دارد، مثلا شیشه‌های داروها یا قرص‌ها باید حتما خرد شوند و بعد داخل زباله‌های بیمارستانی و مجزا از سایر زباله‌ها قرار بگیرند.

▪ اگر داروهای اضافی در خانه داریم، با آنها چه کنیم؟ آیا می‌توان آنها را به داروخانه‌ها برگرداند؟

- اگر داروها ظاهر و بسته‌بندی سالم و کاملی داشته باشند و تاریخشان نگذشته باشد، شاید بتوان آنها را به داروخانه‌ها اهدا کرد اما مشکلات زیادی برای این کار وجود دارد بنابراین بسیاری از داروخانه‌ها ترجیح می‌دهند چنین داروهایی را قبول نکنند. در بعضی کشورها مثل آمریکا، پس گرفتن دارو، حتی اگر نو باشد، ممنوع است. در ایران هم داروخانه‌‌ها نباید داروها را پس بگیرند اما در بعضی مواقع خاص، بعضی داروهای گران‌قیمت مانند داروهای شیمی‌درمانی را ممکن است بعضی مراکز یا بیمارستان‌ها قبول کنند.

دکتر آیدا روشن‌ضمیر