تعاون اقتصادی و عدالت اجتماعی

سیری در سیره عملی امام رضا ع

اهمّیت بخش تعاون و تأثیر آن در توسعه و تحول اقتصادی در جهان، روز به روز در حال افزایش است؛ چنان‌که از نظر کمی نیز پیشرفت چشمگیری داشته است و دارد. علت این امر نیز آن است که بخش تعاون توانمندی و امکان و استعداد تبدیل شدن به یک بخش مسلط و غالب در اقتصاد را به صورت راه سوم و بینابین که آثار سوء دو راه دیگر را یا اصلاً ندارد یا بسیار کم دارد، دارا است.

در اسلام نیز ، روش تعاونی مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است. به نحوی که مبانی اخلاقی و اعتقادی رویکرد تعاون در اسلام مورد تأکید و تبلیغ قرار گرفته است؛ به طوری که می‌توان رویکرد تعاون را یکی از پایه‌های اساسی پیروزی و تداوم حیات اسلام نامید.

بر این اساس در هر جامعه ای، وجود روحیه تعاون برای تعالی اقتصادی آن جامعه لازم و ضروری می باشد. امام رضا(ع) یکی از فلسفه های تشریع «زکات» را استفاده آن در همین موارد می داند و در مقام تبیین حکمت وجوب زکات می فرماید: «خداوند مردمان تندرست را مکلف کرده است تا به کار مردم زمینگیر و گرفتار رسیدگی کنند. [همچنین،] پرداخت زکات موجب برکت مال و سبب رأفت و مهربانی به ناتوانان و توجه به مسکینان و انگیزش مردمان به مساوات و تقویت فقرا و یاری رساندن به آنها در انجام دادن تکالیف دینی است».

امام رضا(ع) در حدیثی دیگر، بیزاری از کسانی که اموال را تنها میان ثروتمندان به گردش در می آورند و انحصار طلب و زراندوز هستند، جزء ایمان ناب دانسته است. «درحقیقت، این از ویژگی های حاکمیت اسلامی است که درآن، جریان و گردش ثروت، به نفع عموم مردم باشد، نه گروهی خاص از وابستگان و زراندوزان. وجود طرح و روحیه «تعاون» در نظام اقتصادی اسلام باعث افزایش بهره وری و عدالت اقتصادی در جامعه خواهد شد و این راهکاری بود که به تدریج،

ثروت ها در دست عموم قرار گیرد و همگان از آن بهره ببرند و مالکیت ثروت های جامعه، عمومی گردد، نه خصوصی. این اندیشه، ریشه ای صد درصد اسلامی و الهی دارد؛ زیرا خداوند زمین و منابع آن را برای همه انسان ها آفریده است؛ نه بخشی خاص و همه مردم، افراد خانواده خدا هستند، نه گروهی ویژه».

زراندوزی و گردآوری بی حساب مال، از عوامل ایجاد شکاف طبقاتی میان افراد جامعه است. خداوند در قرآن کریم به زراندوزانی که هرگز با پول خود انفاق نمی کنند و گره های اقتصادی مردم و جامعه را نمی گشایند، وعده عذابی دردناک می دهد و می فرماید: «کسانی که زرو سیم را گنجینه کرده اند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، به عذابی دردناک بشارت ده؛ روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش بگذارند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند. [و گویند:] این است آنچه برای خود اندوختید. پس [کیفر] آنچه را می اندوختید، بچشید!»

بی گمان، مال اندوزی نکوهیده که انگیزه هایی شیطانی دارد، موجب درآمدهایی است که از راه های ظلم، استثمار، احتکار، تولید جنس بی کیفیت، غصب، رباخواری و مانند آنها به دست آمده است، نه از راه تولید و سرمایه گذاری های سازنده و کسب های حلال.

نکته ای دیگر که از این سخن امام رضا(ع) دریافت می شود، اهمیت کار فرهنگی و اخلاقی درجامعه است. بر این اساس، برای ریشه کن کردن فقر و شکوفا ساختن اقتصاد جامعه، چاره ای جز رشد فرهنگی جامعه و اصلاح اخلاق مردمان وجود ندارد؛ زیرا اگر اخلاق در جامعه حکمفرما نباشد و انسان ها به رشد فرهنگی نرسند، روحیه ای زراندوز پیدا خواهند کرد. امام رضا(ع) زراندوزان را کسانی می داند که اصول اخلاقی را زیر پا نهاده اند. همچنین، بخیل و دارای آرزوهای دور و دراز و حریص هستند. بی گمان، آنکه به رشد فرهنگی رسید و جان خویش را از خلق و خوهای نکوهیده پیراست، هرگز انحصار طلب نیست، بلکه اهل انفاق و گشاده دستی خواهد بود. درنتیجه، به سهم خود در ریشه کن ساختن فقر در اجتماع و شکوفایی اقتصادی جامعه، نقش مؤثری خواهد داشت.

زینب میری