زیارت

نگاهی به «عصر روز دهم»

عصر روز دهم با حضور سیدمحمد خاتمی رئیس جمهور دوران اصلاحات و احمد مسجدجامعی و دیگر اصحاب هنر و سینما در خانه سینما اکران خصوصی شد. مدیران قبلی سینما همچون علیرضا رضاداد و جعفری جلوه نیز در این مراسم حضور داشتند و با هم به تماشای این فیلم نشستند؛ فیلمی که تیتراژ آن با عکس هایی از جنگ همراه بود و یادی از «رسول ملاقلی پور» که بسیار دوست داشت نام این فیلم «عراق؛عصر روز دهم» نام بگیرد.

● یادی از ملاقلی پور

اسفندماه ۸۵ بود که مقدمات ساخت فیلم «عصر روز دهم» آغاز شد. این پیش تولید با سفر رسول ملاقلی پور و منوچهر محمدی به عراق همراه بود. ملاقلی پور به همراه یک گروه مستندساز برای کارگردانی فیلم مستند «شش گوشه عرش» راهی این سفر شده بود. این فیلم دومین همکاری ملاقلی پور و منوچهر محمدی بعد از فیلم موفق «میم مثل مادر» است. در خلاصه داستان «عصر روز دهم» چنین آمده بود؛«قصه از شروع جنگ تحمیلی و با اشغال خرمشهر آغاز می شود و با مادری روبه رو می شویم که به همراه دو فرزندش در محاصره کامل قرار می گیرد و در حالی که خانه اش به شدت ویران شده یکی از بچه هایش توسط یک سرباز عراقی به عراق برده می شود. ۲۵ سال بعد فرزند دوم این خانواده به عنوان خبرنگار عازم عراق می شود و به دنبال ردپایی از خواهر گمشده اش می گردد.»

به نظر می رسید آن موقع چندان امیدوار نبودند که بتوانند فیلم را در آنجا بسازند چون منوچهر محمدی چنین گفته بود؛ «ممکن است بعضی از صحنه های عراق را در تهران بازسازی کنیم.»

فیلمبردار فیلم ناتمام «رسول ملاقلی پور» گفت؛ «عصر روز دهم» یک فیلم حسی بود که فقط خود «ملاقلی پور» می توانست آن را به فیلم تبدیل کند.

منوچهر محمدی درباره ملاقلی پور و فراهم کردن مقدمات این فیلم گفته بود؛ «مرحوم ملاقلی پور فیلمنامه را نوشت، سپس سفری به عراق داشتیم که برای کارهای مقدماتی بازبینی و فیلمبرداری هایی شد. با توجه به اینکه مراسم اربعین و پلان های خاصی از این مراسم نیاز بود قصد داشتیم در اربعین فیلمبرداری کنیم که اجل مهلت نداد و این حادثه تلخ پیش آمد.» زمان زیادی برای ساخت این فیلم فاصله افتاد و ۳۰ مهر ۸۶ بود که پس از صحبت ها و بررسی هایی و توافق، طرفین به این نتیجه رسیدند که «مجتبی راعی» این فیلم را بسازد و پروانه ساخت به نام ایشان تغییر کرده است.

همان موقع بود که اعلام شد؛ ««راعی» مشغول نگارش مجدد سناریوی فیلم است و ضمناً پروانه ساخت این فیلم که به نام مرحوم ملاقلی پور در مقام کارگردان صادر شده بود به جهت ثبت در تاریخ سینمای ایران و ادای احترام به مقام او به عنوان یک کارگردان سینمای دفاع مقدس، به موزه سینما ارسال شد.»

● باز آمدن

می گویند اصرارهای دوستان ملاقلی پور بود یا علاقه به عاشورا یا امام حسین(ع) که سبب شد دست اندرکاران فیلم ساخت عصر روز دهم را آغاز کنند. همین ۱۴ ، ۱۵ ماه پیش بود که اعلام شد «عصر روز دهم» با محوریت قیام عاشورای حسینی تولید می شود. زمان هم معلوم شد از اوایل دی ماه ۱۳۸۷. بازیگران مشخص شدند؛ هانیه توسلی و احمد مهران فر. مجتبی راعی چهار بار فیلمنامه را بازنویسی کرد. حالا پسر تبدیل به دختر شده است. مادری در اشغال خرمشهر فرزندی را از دست می دهد. این همه سال. ۲۵ سال دلش گواهی می دهد او زنده است. دخترش بلافاصله بعد از سقوط صدام برای پیدا کردن خواهر به عراق می رود. مکان ها هم معلوم شد؛ تهران، جنوب ایران- خرمشهر، آبادان و اهواز - و کشور عراق برای فیلمبرداری شد. در آن زمان اعلام شد بازی هانیه توسلی در این فیلم در سه نقش قطعی شده است. اما اکنون که فیلم حاضر شده و به نمایش درآمده است بیشتر تمرکز بیننده روی دو نقش هانیه توسلی است؛ در نقش دو خواهر جداافتاده از هم.

● آغاز

قرار شد فیلمبرداری «عصر روز دهم» به کارگردانی مجتبی راعی، اول محرم- ۹ دی ماه ۸۷ - در عراق آغاز شود. قبل از آن مجتبی راعی با گروه سازنده از نجف و کربلا و مکان های فیلمبرداری در سایر لوکیشن های فیلم در تهران، اهواز، خرمشهر، دزفول و شادگان دیدن کردند. تست های گریم، توسط گریمور مشهوری همچون مهری شیرازی انجام شد. حضور در محرم کربلا برای این فیلمم ضروری بود. غیر از آن نمی شد فیلم را پیش برد. فیلمبرداری عزاداری آیینی و زنده با سه دوربین همزمان آرزویی بود که به واقعیت پیوست. با یاد مرحوم رسول ملاقلی پور با چهار روز تاخیر گروه به کربلا رفتند. در تاسوعا و عاشورای سال پیش بود که در کربلا صحنه های اصلی فیلمبرداری شد. دو روز قبل از تاسوعا فیلم کلید خورده بود. کار گروه در عراق ادامه پیدا کرد و حدود ۲۰ روز در این کشور ماندند.

گروه فیلمبرداری ۲۱ دی ۸۷ مراسم عزاداری سومین روز شهادت امام حسین(ع) را که در ارتباط با فیلم است تصویربرداری کرد. در روزهای بعد سایر صحنه های فیلم البته آنها که مربوط به عراق بود فیلمبرداری شد و پس از پایان فیلمبرداری کربلا هم گروه عازم نجف شد. حالا که فیلم برای دیدن مخاطب آماده شده است سخت بودن فیلمسازی در عراق را نشان می دهد. همان طور که سخت بودن حضور زائرانی که به عشق دیدن حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) به کربلا و نجف رفته اند؛ گروه های زائری که به سادگی جان خود را در روزهای ناامن عراق کف دست گرفتند و به عشق بزرگ خود پا در این راه گذاشته اند. شاید حالا که آنها رفته اند کمی فضا بهتر از فضای عراق در چهار، پنج سال پیش یعنی همان روزهای دادگاه صدام باشد؛ فضایی که نیروهای امریکایی به ضرب و زور اسلحه می خواستند امنیت را برقرار کنند. این صحنه هایی که در آغاز فیلمبرداری شده است همان صحنه های پایانی فیلم است.

● طواریج

هر کدام از بیننده های فیلم قبل از دیدن آن شاید یکی از شیعیان ایرانی باشند. که چیزی از «طواریج» نشنیده باشند. درست مثل «احمد مهرانفر» که پرسید یعنی چی؟ جواب به عربی با زیرنویس فارسی به او داده شد. اینکه طواریج دهی است در نزدیکی کربلا که بر سرزنان و پابرهنه تا کربلا و محل شهادت امام حسین(ع) دویدند. ۳۰ سال فرصت کمی است برای دانستن این نکته؟ اینکه چند نفر از مردم این رسم را درباره کربلا می دانند یا درباره اش شنیده اند؟ خوب شد این فیلم ساخته شد که یکی از بهترین لحظه های عمر خود را و یکی از بهترین دانسته های دینی را به بیننده هدیه دهد. با دیدن این صحنه است که بی اختیار اشک ها روان می شود و شور و درد عاشورا بار دیگر زنده می شود.

مراسم طواریج تنها یک بهانه است تا رد گمشده فیلم پیدا شود. اما سفر کردن به آن لحظه با دیدن صحنه فیلم برای بیننده بسیار آسان است. احتیاجی نیست شیعه باشی و دوستدار امام حسین (ع)، این صحنه یک لحظه است اما بر ذهن می ماند. شاید در نهایت از منظر آن کس که می بیند این هم یک رسم است مانند بسیاری از رسم هایی که می شناسیم مثل نخل گردان اما... قبل تر تهیه کننده فیلم منوچهر محمدی در گفت وگو با فارس گفته بود؛ «عصر روز دهم با رویکردی تازه در عرصه سینمای دفاع مقدس تلاش دارد عناصر اعتقادی و دینی دو ملت ایران و عراق را با محوریت خاندان اهل بیت و بالاخص واقعه عظیم عاشورا به گونه یی تصویر کند تا سرفصل تازه یی در ایجاد پیوند دینی و فرهنگی بین دو ملت باشد.» این همان صحنه است. آنجا همه می گریند برای کسی که برای رفع ظلم شهید شد. بی ریا و بی پرده. گریه و غم فصل مشترک تمام انسان های آن صحنه است. چه آنان که در صحنه بودند، چه آنان که شاهد آن هستند.

● مشکلات

تا نیمه اسفند سال پیش ۸۵ درصد کار به پایان رسیده بود. فیلم در همان حوالی با مشکلات مالی روبه رو شد. بعد فیلمبرداری در تهران و جنوب ایران ادامه پیدا کرد تا آبان امسال که بخش هایی از فیلم در شهرک دفاع مقدس فیلمبرداری شد؛ بخش هایی که مربوط به انفجار بود، همان بخش های پایانی ماجرای فیلم. فیلم اکنون آماده نمایش است. اولین نمایش فیلم نه در جشنواره بیست وهشتم فیلم فجر بلکه قبل از آن در صنفی ترین مکان ممکن یعنی در خانه سینما بود. قرار است برای آن اکران متفاوتی در نظر گرفته شود، اینکه چقدر ایده سازندگان فیلم عملی شود معلوم نیست. کاش می شد در این روزهای محرم و صفر، در این روزهایی که سلطه کمدی ها بر سردر سینماها بیداد می کند این فیلم اکران می شد.

● یاحسین(ع)

دیدن فیلم «عصر روز دهم» مانند ایستادن زیر باران است، مانند تنها رفتن به یک امامزاده است، مانند یک یا حسین(ع) گفتن از ته دل است وقتی دلت می سوزد، مانند یک یا علی(ع) گفتن برای کمک گرفتن در اوج بی یاوری، مانند یک ابوالفضل(ع) گفتن است در اوج ظلم و بی پناهی.

در تاریکی سینما می توان با دیدن فیلم راحت و بی دغدغه گریست. با هر بار دیدن حرم مطلای نجف می توان گریست و هر بار صحبت حسین(ع) و کربلا می شود یاد قداست و مظلومیت او افتاد. یک پنجره کوچک رو به حرم فرصتی است که نصیب تماشاگران فیلم می شود. بیننده هم مثل هانیه می تواند با چشمانی گریان به مادرش دلداری دهد به لطف قدرت همان پنجره. فیلم با عکس آغاز می شود و با عکس تمام می شود و باید اعتقاد داشته باشی که در اولین زیارت هر آرزویی بخواهی برآورده می شود.

آنانی که زیاد علاقه یی به آداب و رسوم مذهبی ندارند، آنان که از فیلم فقط فیلم می خواهند شاید فارغ از این مسائل با نکته هایی روبه رو شوند. سوال هایی که شاید جواب دادنش چندان آسان نباشد. آنان که فکر و عقل شان هنگام دیدن فیلم از کار نیفتاده می توانند راحت تر پاسخ دهند. این فیلم آنان را با این سوال ها روبه رو می کند؛ آیا پس از هشت سال جنگ و هشت سال پایان جنگ ارتباط دوستانه بین مردم دو کشور ایران و عراق برقرار شده است. آن زمان آنها امکانات داشتند و رزمندگان ما با عشق می جنگیدند و حالا ما کشوری در صلح داریم و انواع دارو و آنها نیازمند ما هستند. آیا چرخه قدرت تغییر کرده است؟ ما می بخشیم و فراموش می کنیم یا فقط می بخشیم و بزرگوارانه برخورد می کنیم؟

دکترهای فیلم که به سفر عراق می روند همه غیر از «مهری شیرازی» و دکتر «تجلایی» بی بهانه و فقط برای کمک به انسانی دیگر می روند. آنان از همه کینه ها گذر کردند. ما در فیلم زیاد آنها را نمی بینیم. دو شخصیت اصلی اما هر کدام برای رفتن دلیلی دارند؛ یکی گمشده یی دارد و ۲۵ سال است بهای حسرت مادرش را که در یک جمله بیان می شود، می دهد؛ «کاش خواهرت را زمین نمی گذاشتی.» دیگری برای اثبات عشق می رود. عراق آشفته است اما او می رود. دختری که دکتر شده تا درد مادر را هم درمان کند. «هانیه توسلی» در دو نقش بازی می کند؛ یکی دختری عرب با همان لهجه و بیان کلمات که تنها یادگار و دارایی زن و مردی است و دیگری دختری ایرانی؛ دختری که سعی می کند هر گونه ناراحتی را از مادر دور کند. هر دو دختر امید های خانواده شان هستند و یار و پشت و پناه آنان. فیلم بر مبنای تصادف ها پیش می رود. در فیلم در مهمانخانه مدام باز و بسته می شود و هر بار اتفاقی می افتد. داخل مهمانخانه امن است و بیرون در خطر.

اما قرار نیست هر کس که وارد آن می شود بشارتی بیاورد، گاه تهدید است و رویارویی با مرگ. سازندگان فیلم شاید همانند دیگر مردمان ایران مشتاق و کنجکاو دیدن عراق بعد از جنگ بوده اند به همین خاطر تعقیب و گریزها در آن نقش اساسی دارد. از دارالسلام و راه های پیچ در پیچ آن تا عبور از شط و کوچه های پیچ در پیچی که در آن ترورها برای آزادی عراق رخ می دهد. بخشی از این کنجکاوی با دیدن فیلم ارضا می شود. همان طور که در کتاب قانون نیز سازندگان فیلم با بردن شخصیت مرد از درون خانه های خراب و در جایی دورتر از شهر و آبادی روایتی مستند ارائه داده بودند. اگر هیچ چیزی از فیلم را دوست نداشته باشید این فیلم سوغاتی است از عراق. فرصتی که شاید هیچ گاه در زندگی برخی از مردم ایران رخ ندهد. کاش این فیلم بلافاصله اکران شود؛ در همین روزهایی که بسیاری به یاد حسین(ع) و مظلومیتش هستند و می گریند.

گیسو فغفوری