فلسفه مجازات در مکتب نئوکلاسیک

نئوکلاسیک در حقیقت مکتبی سنتی است که در مقابل اندیشه‌ های تازه قرار می گیرد. نام classique منتج از روش و محتوای این مکتب است، هر چند در خانواده نئوکلاسیک، وحدت عقیده به طور کامل وجود …

نئوکلاسیک در حقیقت مکتبی سنتی است که در مقابل اندیشه‌ های تازه قرار می گیرد. نام classique منتج از روش و محتوای این مکتب است، هر چند در خانواده نئوکلاسیک، وحدت عقیده به طور کامل وجود ندارد، لیکن به دلیل هماهنگی در اصول می توان آنها را زیر این عنوان قرار داد. در این طرز تلقی حتی می توان طرفداران مکتب فایده اجتماعی و عدالت مطلق را نیز نوعی وابستگان نئوکلاسیک دانست.

اساساً ریشه این مکتب را باید در عقاید مونتسکیو، روسو، فوئر باخ و بخصوص بکاریا جستجو نمود. ولی چون نظریات نئوکلاسیک ها با این افراد در حد زیادی مشابه است لذا می توان هر دو را در یک گروه قرار داد. رُسی و فرانسوا گیزو دو نظریه ‌پرداز و حقوقدان هستند که عقاید اصلی این مکتب را بسط داده‌اند.

فرانسوا گیزو «Guizot» مورخ و محقق فرانسوی است که در سال ۱۸۲۲ میلادی، رویکردهای خود را در رساله‌ای در مورد مجازات اعدام در جرایم سیاسی انتشار داد. رُسی «Rossi»، استاد دانشکده حقوق در آکادمی ژنو است که در سال ۱۸۲۹ میلادی، رساله ‌ای در حقوق جزا منتشر کرد. رُسی در کتاب خود معیاری دقیق از جرم را مشخص کرد و پیشنهادهای مختلفی را ارائه داد. از دیگر طرفداران این مکتب می توان بخصوص از لوکاس «Lucas» و اورتولان نام برد، عقاید لوکاس در حقیقت آمیزه ‌ای از مکتب کلاسیک و نئوکلاسیک است.

به عقیده رُسی، احساس باطنی مبانی نظام اخلاقی را بر انسان آشکار می کند و در پرتو عقل می تواند به پوشیده‌ ترین زوایای حقیقت و نیکی و عاقبت عدالت و بی عدالتی پی برد. آزادی اراده او را در کارها جازم می سازد و همین منشا مسئولیت اخلاقی و شایستگی و ناشایستگی او است.

علاوه بر آن، طبیعت انسان واجد خصیصه دیگری است که بدون آن انسان فاقد اثر و ثمر است و آن اجتماع پذیری است. از نظر اورتولان، انسان ذاتاً اجتماع پذیر است و زندگی در جامعه صرف نظر از گونه ‌های متغیر آن نه تنها برای او مشروع، بلکه تحمیلی است. انسان و در نتیجه جامعه که تجمعی از انسان‌ها است هم دارای بعد مادی و هم معنوی است و در آیین رفتارشان باید دو اصل عدالت و سودمندی را برآورده سازند.

درباره هدف غایی از اجرای کیفر با وجود یگانگی بینش فلسفی در این مکتب پیروان آن نظریه‌ های گوناگونی بیان کرده‌اند. روسی، پیشگیری را تعبیر دقیقی از هدف عدالت کیفری نمی داند و معتقد است هدف اصلی و مستقیم کیفر برقراری نظم اجتماعی است که با ارتکاب جرم یکی از ارکان آن جریحه‌ دار و یا مختل شده است و می افزاید نتیجه و هدف را نباید یا یکدیگر در آمیخت و اشتباه کرد. پیشگیری از جرم یکی از نتایج اعمال حق کیفر است.

گیزو در کتاب مشهور خود «کیفر اعدام در جرایم سیاسی» تعبیر نو از سودمندی کیفر با توجه به کارایی آن ارائه داده است. او در کتاب خود می نویسد: اینکه جرم سبب زیان ‌آوری آن سزاوار کیفر است و یا در اجرای کیفرها سودمندی دلیل اولی است، درست نیست. این را با تحریم و کیفر رساندن فعلی که همگان آن را معصومانه می پندارند بیازمایید خواهید دید چه شورشی در دلها بر می انگیزد... تبهکاری اخلاقی، زیان اجتماعی و کارایی کیفر سه شرط عدالت جزائی‌ اند، سه خصلتی که باید در محکومیت اعمال و در اجرای کیفر با یکدیگر تلاقی کنند.

در باب دیگر کتاب خود «درباره کارایی مادی کیفر اعدام» گیزو می نویسد: کیفری سودمند است که کارا باشد و این کارایی یا مادی است یا اخلاقی و یا هر دو باهم. مادی است از این نظر که نیروی بزهکار را تحلیل می برد، اخلاقی است از این نظر که مایه عبرت دیگران است.

از نظر اورتولان، هدف کیفرها ممکن است گوناگون باشد، ولی تحلیل آخر دو هدف اصلی را مشخص می کند. عبرت و اصلاح اخلاقی. وقتی این دو هدف تامین شدند، سایر هدف‌ها نیز به دست می آیند. اگر ضرورت انتخاب میان این دو پیش آید، عبرت مهم ترین آنها برای جامعه است.

ابراهیم کریمیان