تفسیر قرآن به قرآن در«تفسیر المیزان»

علامه طباطبایی تفسیر قرآن را در ۱۳۳۳ ش آغاز كرد و در ۲۳ رمضان ۱۳۹۱ ۲ آبان ۱۳۵۰ به پایان برد

«المیزان فی تفسیر القرآن»، تفسیر كامل قرآن به قرآن به زبان عربی در بیست جلد، اثر فیلسوف و مفسر نامدار شیعی معاصر، سید محمد حسین طباطبایی (۱۳۲۱ق ـ ۱۳۶۰ ش) است.تفسیر به معنی گزارش كردن و شرح دادن است و در واقع علمی است كه حقیقت معنی آیات قرآن را بیان می كند.

علامه طباطبایی تفسیر قرآن را در ۱۳۳۳ ش آغاز كرد و در ۲۳ رمضان ۱۳۹۱ ‎/ ۲ آبان ۱۳۵۰ به پایان برد.

انگیزه شروع این تفسیر از هنگام تدریس علامه در حوزه علمیه قم برای طلاب علوم دینی شكل گرفت كه وی با اصرار شاگردانش به جمع آوری آن دروس پرداخت.

نخستین جلد المیزان در ۱۳۳۴ ش و جلد بیستم آن در ۱۳۵۰ ش در تهران توسط دارالكتب الاسلامیه و همزمان در بیروت توسط مؤسسه اعلمی به چاپ رسید.علامه طباطبایی درباره تفسیر خود از قرآن می گوید كه ابتدا در روایتهای كتاب بحارالانوار بسیار جست و جو و اندیشه كرده است و هفت رساله با هفت موضوع تألیف كرده و بعد به تفسیر قرآن پرداخته است.او در مقدمه كتاب در بخشی تحت عنوان «بیان آیات» این هفت موضوع را این چنین نام می برد؛

۱) آشنایی با صفات خداوند مانند قدرت، علم، یكتایی و ...

۲) آشنایی با افعال خداوند مانند قضا و قدر و ...

۳) شناخت مسائلی در مورد جهان كه با انسان ارتباط دارد مانند آسمان، زمین، ملائكه، جن، شیاطین و...

۴) شناخت مسائل مربوط به انسان قبل از دنیا.

۵) شناخت مسائل مربوط به انسان در دنیا.

۶) شناخت مسائل مربوط به انسان بعد از رحلت از دنیا (برزخ و معاد)

۷) آشنایی با اخلاق انسانی و مراحلی كه مردان حق می پیمایند مانند ایمان، احسان و ...

علامه طباطبایی در تألیف المیزان از منابع بسیاری درموضوعهای تفسیر، حدیث، تاریخ، لغت و...استفاده كرده است.همچنین به توضیح و تفسیر داستان پیامبران مانند حضرت آدم، ابراهیم، صالح، شعیب، یونس، یوسف، محمد (ص) و...می پردازد.المیزان دارای ویژگی های خاصی است، مهم ترین ویژگی آن روش تفسیر قرآن به قرآن است.

علامه طباطبایی معتقد است كه آیات قرآن یكدیگر را تفسیر می كند و توضیح یك آیه را با دقت می توان از آیات دیگر استخراج كرد.او می گوید: «همان طور كه قرآن صریحاً می گوید: انا انزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكل شیء (نحل ‎/ ۸۹).(قرآن را برای بیان هر چیز بر تو نازل كردیم)، چطور می توان قبول كرد كه قرآن بیان هر چیز باشد اما بیان خودش نباشد.»

نویسنده در این تفسیر سعی كرده موضوع های مشابه در سوره های مختلف را با هم تحلیل و مقایسه كند.او ابتدا چند آیه از سوره مورد نظر را می آورد و بعد معنی آیات را بیان می كند سپس در بخش «بیان آیات» به مباحث موضوعی آیات می پردازد.

علامه طباطبایی از روایت ها احادیث و اخبار صحیح از ائمه اطهار (ع) و پیامبر اكرم (ص) نیز استفاده كرده است.در این تفسیر ملاك ارزیابی احادیث خود قرآن است.مؤلف به جعل احادیث و نسبت دادن راویان مورد اطمینان در تاریخ اسلام توجه داشته است و از آوردن روایاتی كه سند آنها مشخص نیست خودداری كرده است.

توجه به فلسفه الهی از دیگر مشخصات المیزان است.نویسنده معتقد است كه فلسفه الهی همان مفاهیم قرآنی در ارتباط با خدا، انسان و جهاد است.در این تفسیر در زمینه مسائل اجتماعی و موضوعات روز نیز مسائلی آمده است مانند : آزادی، عدالت اجتماعی، مشكلات امت اسلامی، علل عقب ماندگی مسلمانان، حقوق زنها و... از دیگر خصوصیات المیزان این است كه علامه در مورد یك موضوع خاص نظریات مختلف را آورده و به نقد و بررسی آنها پرداخته و علل رد یا قبول آنها را بیان كرده است.

مسأله امامت و وظیفه امام از مواردی است كه در این تفسیر به آن توجه بسیار شده است.علامه می گوید: «امام نه حكمی را وضع می كند و نه حكمی را كه در سنت ثابت است، بر می دارد بلكه وظیفه امام، كشف حكم خدا در قضیه ها و موضوع های عام است.»

المیزان نخست به زبان عربی و در بیست جلد نوشته شد.پنج جلد نخست آن در ده جلد به فارسی ترجمه گردید.این ترجمه توسط استادان حوزه علمیه قم صورت گرفت كه خود از شاگردان درس تفسیر علامه طباطبایی بودند.آنان عبارت بودند از: ناصر مكارم شیرازی، محمد تقی مصباح یزدی، عبدالكریم نیری بروجردی، محمد رضا صالحی كرمانی، سید محمد خامنه ای، محمد جواد حجتی كرمانی، محمد علی گرامی قمی و سید محمد باقر موسوی همدانی.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنیاد علمی و فكری علامه طباطبایی به چاپ این مجموعه اقدام كرد، اما سید محمد باقر موسوی همدانی ترجمه دیگر مجلدات را ادامه داد تا اینكه علامه از او خواست تا ده جلد اول را بار دیگر ترجمه كند تا تمام این اثر به یك قلم نوشته شود، او نیز چنان كه در مقدمه جلد اول اشاره می كند، ده جلد او را از نو به فارسی برگرداند.

المیزان به زبان های گوناگون از جمله انگلیسی، اردو، تركی و اسپانیولی ترجمه شده است.ترجمه انگلیسی آن از اول قرآن تا آیه ۷۶ سوره نساء است كه چهار جلد را در بر می گیرد.ترجمه یك دست المیزان از سوی دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین در بیست جلد منتشر شده است.ترجمه ای از خلاصه تفسیر المیزان، به همت فاطمه مشایخ نیز صورت گرفته است.این كتاب از سوره اعراف آغاز و با سوره هود پایان می پذیرد.نویسنده در این ترجمه سعی دارد مباحث اصلی تفسیر المیزان را كتاب برای جوانان یادآوری كند.