تاریخ شناسی مهندسی صنایع

اهرام ثلاثه را حتما تاکنون بارها و بارها دیده اید و بی شک می دانید که یکی از عجایب هفتگانه جهان به شمار می آیند آیا به دلیل این انتخاب اندیشیده اید آیا می دانید که مهندسی پیچیده و اندیشمندانه ای که در ساخت آنها به کار رفته , اهرام ثلاثه را به یکی از معظم ترین آثار تمدن بشری تبدیل ساخته است

گاهی ، یافته‌هایی در گذر زمان به دست فراموشی سپرده می‌شوند كه می‌توانند در روزگار كنونی سازنده‌ترین درسها را به خود به همراه داشته باشند ؛ افزون بر این ، مروری بر تاریخ دانش همواره افزایش آگاهی را با خود به همراه داشته است و یاریگر بزرگی در تكامل روند علوم بوده است . از این رو در این بخش به تاریخ‌شناسی مهندسی صنایع از دوران دور تا به امروز خواهیم پرداخت تا بدانیم در فرایند شكل‌گیری مهندسی صنایع به صورتی كه اینك می‌شناسیم ، چه‌ كسانی و با چگونه تلاشهایی سهم داشته‌اند و حوزه‌های گوناگون این دانش ، چگونه سیر تكاملی خود تا به امروز را پیموده‌اند . از یاد نبریم كه : تاریخ بزرگترین معلم انسانهاست

●تاریخچه مهندسی صنایع به چه زمانی باز می‌گردد ؟

اهرام ثلاثه را حتما تاکنون بارها و بارها دیده‌اید و بی‌شک می‌دانید که یکی از عجایب هفتگانه جهان به شمار می‌آیند . آیا به دلیل این انتخاب اندیشیده‌اید ؟! آیا می‌دانید که مهندسی پیچیده و اندیشمندانه‌ای که در ساخت آنها به کار رفته ، اهرام ثلاثه را به یکی از معظم‌ترین آثار تمدن بشری تبدیل ساخته‌است ؟! درست حدس زده‌اید ؛ نخستین گامهای ملموس مهندسی را می توان در ساخت اهرام مصر دید که تاریخ آنها به قرنها پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد .

مهندسین بین‌النهرین ( سرزمین مابین دجله و فرات در عراق کنونی ) نیز پی برده ‌بودند که برای ساخت ساختمانهای عمومی باید زمین را گود کنند و بدین ترتیب آغازین کاربردهای بیل در کندن زمین مرسوم شد .

از سوی دیگر ، مهندسین یونانی نیز نقش بسیار زیادی در امر مهندسی و بویژه در ساختمان سازی و مکانیک داشته‌اند ...

گرچه در این سوابق ، پیشینه بارزی از مهندسی صنایع به چشم نمی‌خورد ، اما کاربرد مهندسی صنایع در آنها نهفته و به سزاست ؛ در آن زمان هنوز تعریفی از مهندسی صنایع و حتی مهندسی وجود‌نداشته اما دست‌اندرکاران باستانی ما بی‌آنکه بدانند نخستین فعالیتهای مهندسی را پایه‌ریزی می‌کرده‌اند و هدف ما از بیان چنین مواردی نیز همین بوده تا دانسته‌ شود کوششهایی که ماهیت مهندسی داشته‌اند ریشه در اعماق تاریخ دارند و آغازشان صرفا به یک یا چندین قرن اخیر باز نمی‌گردد . پس از بیان این مقدمات گمان می‌کنید اغراق می شود اگر ادعا کنیم : انسان از بدو خلقت مهندس آفریده شده ‌است ؟!

با همه اینها طلیعه پیشرفت چشمگیر در علوم مهندسی به اواخر قرن هیجدهم میلادی باز می‌گردد : انقلاب صنعتی !

●مفهوم كار را چگونه تعریف نماییم ؟

كار ، حاصل‌جمع تمامی فعالیتهای فیزیكی و فكری انسان در جهت تولید كالاها و خدمات موردنیاز وی می‌باشد . هنگامی‌كه این فعالیت با هدف دریافت دستمزد انجام گیرد باید آن را كار یا شغل با دستمزد عنوان نمود . كار انسان ابتدایی برای اطمینان از حفظ و بقای خود و مستلزم رویارویی وی با طبیعت بود . با گذشت زمان ، با انجام كارهای كشاورزی میان ارتباط مسقیم نتایج كار و رفع نیازهای فردی انسان فاصله افتاد كه به علت روند تكامل اقتصادی روزبه‌روز غیر مستقیم‌تر از پیش می‌شد .

این ارتباط با تبلور نخستین نظام معامله پایاپای بود كه منجر به پیشرفت اقتصاد پولی شد . به مرور با تقسیم كار و تخصصی كردن آن ، ارتباط مستقیم میان كار و نیازهای انسان فاصله افتاده و درك معنای نهایی كار از سوی او به صورت غیر مستقیم درآمده است .در دوران باستان كار به معنای فعالیت پَستی‌ بود كه برای افرادی پایینتر از یك شهروند تحصیلكرده و اشرافی در نظر گرفته می‌شد . در یونان باستان طبقات اشرافی طراحان دقیق فعالیتهایی بودند كه برتری خود را در انجام موفقیت‌آمیز آن در حوزه‌های نظامی و شهری به اثبات برسانند ؛ این فعالیتها به معنای انجام كارهای فیزیكی نبود ، بلكه كار توسط برده‌ها یا عوام به انجام می‌رسید . عوام جزو شهروندان آزاد بودند با این وجود مجبور بودند برای امرار معاش خود كار كنند ؛ از این‌رو نمی‌توانستند حتی بخشی از فعالیتهای خود را صرف فعالیتهای اجتماعی برتر همانند هنرآموزی یا تجارت كنند . بعدها ، تحت تاثیر تعالیم مسیحیت ، كار تعریف اجتماعی مثبت و ارزشمندی پیدا نمود .

در سفر پیدایش تورات آمده است كه دنیا در شش روز كار دقیق و پرزحمت خلق گردید و انسان به عنوان مظهر خداوند خوانده ‌شد تا نه‌تنها در كار خود ، بلكه در اعمال دیگر نیز ، در روز هفتم از خالق پیروی كند .

كار فیزیكی و فكری ، هر دو به عنوان فضیلت اخلاقی محسوب می‌شدند ؛ این واقعیت كه بسیاری از جوامع اروپایی به عنوان جامعه كاری نامیده می‌شوند ، می‌تواند ثمره اصول اخلاقی كار در كلیسای پروتستان باشد كه از پایان قرن پانزدهم به بعد ، صرفنظر از طبقات اجتماعی گسترش یافته ‌است . بدین‌ترتیب ، مفاهیم ادیان الهی همچون اسلام كار را به عنوان برترین فعالیت ، مقدس و موجب نزدیكی انسان به خداوند می‌دانند .

●انقلاب صنعتی را بیشتر بشناسیم !

انقلاب صنعتی ! براستی از انقلاب صنعتی به عنوان موج نوین پیشرفت تولید و صنعت چه می‌دانیم ؟!

در اواخر قرن هیجدهم فعالیتهای صنعتی توسعه بسیاری یافت ؛ ظهور اختراعات جدید به خصوص در زمینه صنعت نساجی همانند ماشین‌های ریسندگی ، دستگاه نختابی و دستگاه بافندگی برقی در این زمینه حائز‌ اهمیت بودند . از سوی‌ دیگر ، استفاده از موتور بخار این امکان را برای کارخانه ها فراهم ساخت تا روش کهن بهره جستن از آب به عنوان نیرو را کنار بگذارند . در کنار این و با گسترش اختراعات و توسعه تکنولوژی ، امکان استفاده از ماشین به جای انسان فراهم آمد و کارگاههای کوچک و سنتی جای خود را به کارخانه‌های بزرگتر و پیشرفته‌تر دادند و تولید دستی و محدود به تولید انبوه تبدیل گردید . این تحولات به واسطه وسعتی که داشت انقلاب صنعتی نامیده شد . تحت شرایط جدید اداره کارخانه‌ها دیگر به صورت سنتی امکان‌پذیر نبود ؛ با گذشت زمان و توسعه کارخانه‌ها ، نیاز به روشهای علمی جهت مدیریت این گونه واحدها افزایش یافت و بدینسان زمینه‌های لازم جهت شکل‌گیری و ظهور مهندسی صنایع فراهم آمد .

در کنار هم و از گذشته‌های دور به قرن حاضر نزدیک شده‌ایم ؛ داستان ما با تبلور مهندسی صنایع ادامه خواهد یافت.

●پیشتازان تقسیم كار چه كسانی بودند ؟

همزمان با افزایش حجم تولید ، مساله تقسیم كار مطرح شد تا كارها تخصصی‌تر شده و بتوان كارگران را به كارهای متفاوتی واداشت . عموما تصور می‌شود روشهای تقسیم كار ، در قرن بیستم و با تئوریهای مدیریت علمی شكل گرفتند اما باید دانست كه با شروع انقلاب صنعتی و تكاملش ، این‌گونه روشها نیز توسط بزرگانی چون آدام اسمیت به تدریج ابداع ‌گردیدند اما از آنجا كه كمیت محصولات در سطح پایینی بود ، تاثیر این متدها نیز چشمگیر نبود .

كریستوفر پولهم ، مخترع سوئدی را می‌توان نخستین به‌كارگیرنده روشهای تقسیم كار به شمار آورد ؛ از جمله اقدامات وی ساخت ماشینهای سكه‌زنی برای جرج اول پادشاه بریتانیا بود . كریستوفر پولهم از طرفداران سرسخت استفاده از نیروی بخار بود ؛ او می‌كوشید تا در كلیه مراكز صنعتی نیروی بخار را جانشین نیروی انسانی كارگران سازند و خود در سال ۱۷۰۰ كارخانه‌ای برای ساخت ماشین‌آلات بخاری ساخت كه با نیروی بخار كار می‌كرد .

اما كسی كه برای اولین بار به اصل تقسیم كار در دنیای جدید تولید ، صورتی گسترده و نظام‌یافته داد ، هنری فورد صنعت‌پیشه آمریكایی بود . فورد نخستین اتوموبیل خود را در سال ۱۸۹۳ ساخت كه دارای دو سیلندر بود و پس از آ‌نكه خودش آن را ۱۶۰۰ كیلومتر راند ، به بهای دویست دلار فروخت و متعاقبا در سال ۱۸۹۹ یك شركت برای ساخت اتوموبیلی كه خرج آن را خود تهیه كرده بود ، تاسیس نمود . نظر اصلی فورد ، ساخت نوعی اتوموبیل ارزان برای استفاده عموم بود و قصد داشت تا با بالابردن محصول كارخانه ، قیمت تمام‌شده محصول نهایی ارزان گردد ؛ بدین‌منظور وی دستور داد به‌جای آنكه كارگران به‌سراغ قسمتهای مختلف اتوموبیل بروند و آنها را بر روی یكدیگر سوار كنند ، بر جای خود متوقف بمانند ؛ مطابق منظور فورد ، اجزای اساسی اتوموبیل كه در انبارهای مخصوص گردآوری شده بودند ، در خطوط فرعی - كه هر یك از آنها به سوار كردن یكی از واحدهای سازای اتوموبیل ( نظیر شاسی ، موتور و ... ) تخصیص داده شده بود - به راه می افتادند و جملگی این خطوط به خط اصلی سوار كردن اتوموبیل منتهی می‌شدند .

بعدها اصولی كه فورد برای تولید كالا در حجم بالا به كار برده بود در سایر موسسات صنعتی نیز اعمال گردیدند . هنری فورد در عین حال طرحهایی برای سهیم كردن كارگران در سود كارخانه‌ها به مورد اجرا گذارد ، به‌نحوی كه به عنوان نمونه در سال ۱۹۱۴ ، معادل سی میلیون دلار سهم از آن كارگران شد . داستان تقسیم كار در صنعت ، با مطالعات فردریك تیلور در باب مدیریت علمی شكل آكادمیك گرفت و یكی از اركان زمینه‌ساز شكل‌گیری مهندسی صنایع در سالها بعد گردید .

●نخستین پیشگامان شكل‌گیری مهندسی صنایع چه كسانی بوده‌اند ؟

با ظهور انقلاب صنعتی و پیشرفت چشمگیر دانش تكنولوژیكی بشر در قیاس با گذشته ، به تدریج مفاهیم نوینی در باب مدیریت و صنعت گشوده شد ؛ اگر چه در آن زمان هنوز مهندسی صنایع به زبان امروزین آن وجود نداشت اما ارائه‌دهندگان این نظریات را آغازین پژوهشگران علم مهندسی صنایع به شمار می‌آوریم . بی‌تردید پروسه تكامل مهندسی صنایع تا مرز كنونی آن مرهون تمامی این تلاشها و تفكرات است . با هم به معرفی بزرگان اندیشه در قرون پیشین می‌پردازیم ؛ این روند را با متفكرین قرن هجدهم آغاز می‌نماییم :

آدام اسمیت ، بی‌تردید نامی آشنا در عرصه علم و دانش بشریست . وی در دورانی مقارن با انقلاب صنعتی ( نیمه دوم قرن هجدهم ) فوائد تخصصی كردن كارها برای كارگران كارخانه را مورد توجه قرار‌داده و درباره مفاهیم نظارت و محاسبات بازده سرمایه ، نظریاتی ارزشمند ارائه نمود . آدام اسمیت كه از وی به عنوان مبتكر تقسیم كار یاد می‌شود یكی از پیشگامان ارزشمند پیشرفت دانش و آگاهی بوده‌ است .

توماس جفرسون نیز در اواخر قرن هجدهم در طی تحقیقات خود ، توجه متخصصین را به قسمتهای قابل تعویض سازمان جلب نمود .الی ویتنی نیز نظریه‌پرداز دیگری بود كه در سالهای پایانی دهه ۱۷۹۰ میلادی نظریاتی ارزشمند در ارتباط با كنترل‌كیفیت ، مدیریت و نیز حسابداری قیمت تمام شده ارائه نمود .

باید اذعان نمود كه بی‌شك این سه تن تنها نمونه‌ای هستند از تمامی آنانی كه آشكارا و نهان برای روند صعودی دانش مهندسی و بویژه مهندسی صنایع در قرن هجدهم كوشیده‌اند و نتیجه این تلاشها امروزه در اختیار ما قرار گرفته ‌است ؛ برماست كه راه آنان را در جهت نیل به تكامل حقیقی و همه جانبه انسانی ادامه دهیم .

---