فارابی و گرافیک شهری

چشم و ذهن بیننده ایرانی, از دیر باز با «هنر محیطی» آشنا بوده است این هنر محیطی ایرانی – اسلامی در سرزمین ما مصادیق فراوانی دارد

فارابی: «والاترین انسان منضبط، مدیریت جامعه را متقبل می‌شود»

چشم و ذهن بیننده ایرانی، از دیر باز با «هنر محیطی» آشنا بوده است. این هنر محیطی ایرانی – اسلامی در سرزمین ما مصادیق فراوانی دارد. چهره شکوهمند این هنر را در اماکن مذهبی و تاریخی به فراوانی می‌توان مشاهده کرد. کافی است هندسه وحدت‌گرا و درخشان کاشیکاری‌های مساجد اصفهان را به‌خاطر آوریم، در اینجا از ذکر نمونه‌های متعدد در سایر نقاط ایران پرهیز می‌کنیم. با این مقدمه، می‌خواهیم این نکته را یادآور شویم که آنچه ممالک غربی امروزه تحت عنوان هنر محیطی مطرح کرده و در چشم‌اندازهای شهری خود از آن بهره می‌گیرند، در پس‌زمینه تاریخی و فرهنگی سرزمین ما، سابقه‌ای بس طولانی دارد. با عنایت به چنین میراثی و با به‌کارگیری فن‌آوری پیشرفته روز جهان می‌توان تهران را به موزه هنرهای معاصر در فضای آزاد تبدیل کرد. برای این امر خطیر، برنامه‌ریزی صحیح، حسن نیت، تخصص و سرمایه‌گذاری اصولی موردنیاز است. مقصود ما از سرمایه‌گذاری اصولی، استفاده از نیروهای کارآمد، ‌با فرهنگ و مجهز به فن‌آوری و مدیریت پیشرفت‌هاست.

پیشنهاد ما به سادگی چنین است: تخصص، دانش و فرهنگ را با آخرین فن‌آوری‌های روز جهان در ترکیبی هنرمندانه ادغام کنیم و تصویر تهران را به عنوان یکی از کلانشهرهای غرب آسیا،‌ آنچنان با نشاط، چشمگیر و زبانزد خاص و عام کنیم که چشم همه جهانیان از جمله رسانه‌های خبری بین‌المللی را به سوی خود معطوف کند.

ضرورت ندارد که برای بیان ایده‌آل خود، مثلا پاریس را مثال بزنیم. کافی است نگاهی به دوبی بیندازیم که تا چند دهه پیش جز ریگ بیابان،‌ ماسه ساحل و چند خانه به سبک معماری جنوب ایران که توسط مهاجران ایرانی ساخته شده بود، چیزی در آن نبود و اکنون به شهری زیبا و آباد تبدیل شده است. اگر مقامات تصمیم گیرنده دوبی ناگزیر بوده‌اند نیروهای کارآمد را برای زیباسازی شهرشان از خارج دعوت کنند، ما در تهران از وجود چنین نیروهایی بهره‌مندیم و در ضمن همه امکانات و وسایل پیشرفته روز جهان را نیز در اختیار داریم. فراموش نکنیم تهران با سابقه ۲۰۰ ساله خود به عنوان مرکزیت ایران برخوردار از سابقه چندین هزار ساله فرهنگ ایران اسلامی است. با کمال تاسف، طی سال‌های گذشته، اغلب تصاویری که به لحاظ فنی در حد تکنیک طراحی کارت پستال یا تصویر‌گری کتاب کودک بوده‌اند، آذین‌بخش دیوارهای شهرمان قرار گرفته‌اند.

استفاده از تصاویری که به لحاظ فنی در حد نازک کاری و قلم‌گیری‌های ظریف است، آن هم در ابعاد «متریک» یک خطای فنی است و از چشم رهگذران کاردان و به‌ویژه خارجی‌ها بازگو کننده نوعی ناآشنایی با ناشیگری تلقی می‌شود. خطای بزرگ نه فقط از جنبه‌های فنی و تکنیکی قابل بررسی است بلکه چنین اقداماتی به محتوای غالبا ارزشمند برخی از «دیوار نگاره»‌ها نیز لطمه وارد کرده است. اکثر این آثار که متعلق به دو دهه گذشته هستند از بسیاری جهات مناسب برای گرافیک محیطی نیستند. آنچه امروز در شهرهای اروپایی تحت عنوان هنر OUT DOOR از آن یاد می‌کنند و ناآگاهان تصور می‌کنند هنر OUT DOOR یک پدیده وارداتی است، ما معتقد هستیم که اصلا چنین نیست. نکته قابل بررسی این است که با داشتن یک تاریخ شکوهمند از هنر (OUT DOOR) که برای نمونه کاشیکاری‌های مساجد اصفهان را ذکر کردیم، سزاوار نیست که امروزه دست به اجرای طرح‌های غیرکارشناسانه بزنیم. مثال‌های ذکر شده یک درس بزرگ به ما می‌آموزند که در انتخاب افراد یا شرکت‌های ذی‌صلاح، شأن تاریخی خود را حفظ کنیم.

نمی‌توان کتمان کرد که تعداد بسیاری از تصاویری که طی دو هفته گذشته روی در و دیوار شهر به اجرا درآمده است دارای روحیه‌ای درون‌گرایانه است و فردیت شخص اجرا کننده را بر وسعت دیوارها به نمایش می‌گذارند. در حالی‌که سطح دیوار و سطوح یک عمارت بزرگ، جزئی از پرسپکتیو بصری هر شهروند است و باید روحیه‌ای اجتماعی، فعال و خوشبینانه را در معرض دید و نظر ساکنان شهر قرار دهد. آنچه ذکر شد همه نیت و انتظار ما از زیبا‌سازی دیوارهای شهر آشکار نمی‌سازد چرا که امکانات موجود، هم برای کار روی دیوارهای حاضر و آماده کارایی دارد و هم برای مصارف نوینی چون پوشش ساختمان‌های در حال احداث، ما می‌توانیم یک COVER یا پوشش را بر اسکلت فلزی اماکن در حال ساخت قرار دهیم. این کار در حال حاضر یا انجام نمی‌شود یا با مقداری نایلون یا موادی دیگر به صورت وصله پینه رخ می‌دهد. نکته اینجاست که چرا از چنین فرصتی بهره نگیریم؟ زیبا‌سازی شهر با این اقدام در نقاطی جلوه خود را نشان می‌دهد که به علت ساخت و ساز به‌طور موقت چشم‌انداز نازیبایی را در مقابل چشم شهروندان قرار داده است.

از سطوح بزرگی که اسکلت‌بندی ساختمان‌ها را در اختیار ما قرار می‌دهد می‌توان به عنوان فرصتی بدیع برای اطلاع‌رسانی، تبلیغات یا حتی تصویر نهایی همان ساختمان که از روی ماکت آن تهیه شده و با فن‌آوری مدرن و در ابعاد وسیع اجرا شده، مورد استفاده قرار داد یعنی یک نمای زودهنگام از ساختمان که مثلا قرار است شش ماه دیگر به اتمام برسد، تبدیل به پوشش محافظ اسکلت‌بندی همان ساختمان می‌شود. ذکر مثال فوق تنها یکی از توانمندی‌های این صنعت است. مثال دیگری ممکن است ابعاد تازه‌ای از کارایی فن‌آوری پیشرفته ما را نشان دهد و آن استفاده از این وضعیت برای نمایش (شهر در شهر) است یعنی ساکنان تهران به‌طور متناوب می‌توانند روی سطوح بی‌مصرف برخی اماکن شاهد نمایش جلوه‌های بکر و بدیع از شهرهایی باشند که ممکن است فرصت دیدار نزدیک از آنجا را نداشته باشند، انعکاس جلوه‌های شهری دیگر روی سطوح شهرهای دیگر هم به درک و شناخت اهالی دو نقطه دور از یکدیگر یاری می‌رساند و هم حس همبستگی ملی را افزایش می‌دهد و هم به پدیده ایرانگردی و جهانگردی بهای بیشتری می‌دهد.

لازم به ذکر است که موارد متعددی از کارایی تبلیغی این صنعت و امکانات وسیعی که به‌طور حاضر و آماده روی دیوارهای شهری وجود دارد ما را در مقابل انتخاب‌های بیشتری قرار می‌دهد. ابتدا باید «محل یابی» شود. در شرایطی که ساختمان‌های بلند در بسیاری مکان‌ها در کنار ساختمان‌های کوتاه قرار گرفته‌اند و اصطلاحا تعدادی «دیوار کور» به وجود آمده که با برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند آنها را آذین کرد. این اقدامات نه تنها شهروندان را به تدریج مجهز به بینش جدیدی که از جادوی رنگ فراهم می‌شود، می‌کند بلکه توجه رسانه‌های داخلی و بین‌المللی را به سمت تهران نیز جلب خواهد کرد. باز هم یادآوری می‌شود که هر اثر هنری قابلیت بزرگ شدن را ندارد. هر چند که ممکن است در اندازه کوچک مثلا سطح کاغذ یا بوم نقاشی اثر ارزشمندی باشد. کافی است به ویژگی‌های هنر محیطی (OUT DOOR) واقف بود.

فارابی هزار سال پیش درباره شهر و شهروندی چنین گفته است: «شهر جایی است که در آن «امت» گوناگون توانند زیست» و ما به درستی می‌دانیم که «شهر» بزرگ‌ترین دست‌ساخته انسان است. شهر هرگز به عنوان پدیده‌ای جامد و صامت و بی‌تحرک و غیرقابل تغییر نمی‌تواند وجود داشته باشد. شهر به این معنا چه از درون و چه از بیرون موضوع دگرگونی است. «مدینه فاضله» فارابی شهری است دارای گوشه‌ها، کنج‌ها، راه‌ها و اندام‌ها، مرتبه‌ها، طریقت‌ها و یگانگی‌هایی که گویی برزندگی انسان یکجا‌نشین سایه انداخته است و هر بار و در هر زمانی به شکلی متفاوت حضور دارد.

فارابی در یک هزار سال پیش به این نکات توجه نشان داده بود:

۱) موقعیت شهرنشینان در عرصه فردی.

۲) موقعیت شهرنشینان در گستره شهر و جامعه شهری.

۳) تبادل و گردش اندیشه نزد شهرنشینان

۴) نظام روابط (میان فردی) و (میان اجتماعی) در شهر آرمانی

۵) نقش فضای مکانی در تحولات فردی – اجتماعی.

هنر امروز با اتکا به ابزار و ادوات پیشرفته روز جهان، وسیله‌ای برای درک کردن و به عمل واداشته شدن را در اختیار قرار می‌دهد. سطح چاپ شده با فن‌آوری چاپ دیجیتال اطلاعات و شناخت فرهنگی، یک ابزار اجتماعی نیرومند است. دیوارها با آذین متناسب و خوش‌بینانه، به گنجینه‌ای که نه در محدوده موزه‌هاست بلکه در منظر دید و نگاه همگانی است. ما قادر به خلق یک زیبایی نوین و برانگیزاننده هستیم. ما بر مبنای اراده‌ای که می‌خواهد مرکزیت ایران اسلامی را در تلالوی درخشان فرهنگ غنی خود به رخ جهانیان بکشاند دست‌های خود را سهیم می‌دانیم برای تحقق این اهداف والا دست شما را می‌فشاریم.