اندیشه های شهید بهشتی و نیازهای امروز

آیت الله شهید دکتر بهشتی از جمله شخصیت هایی است که در تاریخ معاصر ایران به ویژه در دوران انقلاب اسلامی در عرصه های مختلف حیات اجتماعی چه از لحاظ فکری و نظری و چه از لحاظ عملی و اجرایی تأثیرگذار بوده است

آیت الله شهید دکتر بهشتی از جمله شخصیت هایی است که در تاریخ معاصر ایران به ویژه در دوران انقلاب اسلامی در عرصه های مختلف حیات اجتماعی چه از لحاظ فکری و نظری و چه از لحاظ عملی و اجرایی تأثیرگذار بوده است. عرصه های مدیریت و سیاست، تعلیم و تربیت، معرفت شناسی و متدلوژی، نقد و گفت و گوی علمی از جمله این عرصه هاست که شهید بهشتی در آنها حضور فعال و تأثیرات چشمگیری داشته و بینش و منش ایشان در هر کدام از این عرصه ها به گونه ای بوده است که می تواند برای نسل کنونی و نسل های آینده این مرز و بوم مفید و عبرت آموز باشد. نظم و برنامه ریزی دقیق و مثال زدنی، تصمیم گیری معقول براساس اطلاعات و داده های مستند، مشورت و استفاده از نظرات صاحبنظران، سعه صدر و تحمل آراء و دیدگاه های مخالف، تربیت نیروی انسانی، دید وسیع جهانی، تأسیس حزب جمهوری اسلامی به عنوان یک نهاد مدنی و مدرن، نقش بنیادین و محوری در تدوین قانون اساسی و طراحی نهادهای انقلابی و ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران از جمله دستاوردهای ایشان در عرصه مدیریت و سیاست است.

در عرصه تعلیم و تربیت نیز می توان به نکاتی همچون تدریس در مدارس قم و تهران (آن هم به عنوان معلم زبان انگلیسی)، تأسیس دبیرستان دین و دانش به سبک جدید در قم، تلاش در جهت تحول نظام آموزشی حوزه های علمیه با توجه به اقتضائات فکری- اجتماعی دوران جدید (به خصوص گنجاندن دروسی چون زبان خارجی، تاریخ، جغرافیا و علوم اجتماعی در برنامه آموزشی حوزه)، مشارکت در راه اندازی مدرسه علمیه حقانی با سبک و سیاق جدید، تربیت مبلغ خاص برای تبلیغ اسلام در کشورها و مراکز خاص جهانی و حضور موثر در سازمان برنامه ریزی و تألیف کتب درسی وزارت آموزش و پرورش اشاره کرد که شهید بهشتی در دهه های ۳۰ و ۴۰ نسبت به تحقق آنها اهتمام خاص ورزیده و بخش عمده ای از عمر خویش را در این عرصه سپری نموده است.

توجه خاص به گفت وگوی علمی و تقویت روحیه نقادی و پرسشگری، بررسی دقیق آثار و متون اصیل و دست اول فلاسفه غربی (همچون هگل، کانت و مارکس) به صورت گروهی و دسته جمعی و با استفاده از متخصصان مربوطه، نقد منصفانه و واقع بینانه آراء و افکار متفکران مسلمان و روشنفکران ایرانی باحفظ حرمت و شخصیت آنها و به دور از افراط و تفریط از دیگر ویژگی های شهید بهشتی بود که نسل کنونی و نسل های آینده به ویژه دانشگاهیان و حوزویان و فعالان سیاسی، به شدت به آنها نیازمند بوده و خواهند بود. پژوهش درباره مقوله شناخت و شناخت شناسی از منظر اسلام، به ویژه از نظر قرآن و فطرت، بررسی راه های مختلف شناخت (مغز و عقل و دل و عشق)، توجه به کار ویژه های عقل نظری و عملی با توجه به دیدگاه های متفکران غربی (از جمله کانت و سارتر)، به کارگیری روش تحقیق چه در تألیف آثار و چه در سخنرانی های علمی (همچون سلسله سخنرانی های مسجد هامبورگ درباره محیط پیدایش اسلام) نشانگر جایگاه خاص مباحث معرفت شناسی و متدلوژیک در نظام فکری شهید بهشتی است. واضح است که امروزه یکی از معضلات اساسی حوزه علوم انسانی در کشور ما عدم توجه کافی به این مباحث، به ویژه در حوزه عمل و در انجام تحقیقات و پژوهش های روشمند است، به گونه ای که حتی پایان نامه ها و رساله های دانشگاهی ما نیز از این لحاظ مستثنی نبوده و همچنان با آن دست به گریبانند.

این نکات و ده ها نکته ریز و درشت دیگر که در این مقاله به پاره ای از آنها اشاره شده است، همگی مبین این واقعیت اند که شهید بهشتی واجد آراء و اندیشه هایی است که با موشکافی و بازنگری آنها می توان راهکارهایی برای حل مشکلات و رفع نیازهای مبتلا به جامعه کنونی ایرانی ارائه داد. با وجود این، هنوز هم بعد از گذشت قریب سه دهه از شهادت شهید بهشتی، اندیشه های وی در جامعه ایران و حتی در محافل علمی اعم از محافل آکادمیک و حوزوی، آن چنان که باید و شاید شناخته شده نیستند و تاکنون تلاش درخور و برنامه ریزی شده ای نیز در این جهت صورت نگرفته است و از این لحاظ حقیقتا شهید بهشتی مظلوم واقع شده است و این مظلومیت ایشان در عرصه اندیشه و تفکر به مراتب دردناک تر و سهمگین تر از مظلومیت او در سایر ابعاد و عرصه هاست، مظلومیتی که ضرر و زیان آن بیش از آن که معطوف به شخص ایشان باشد، متوجه جامعه ایران و نسل های حال و آینده خواهد بود.

سید خدایار مرتضوی