شنبه, ۲۲ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 11 May, 2024
بنەمای شار و گۆڕانکارییەکانی
شار جۆرە نەزمێکی کۆمەڵایەتییە، کە دروستبوونی لە درێژایی زەمەندا، دەرەنجامی رەخسانی هەل و مەرجێکی تایبەت بوو. لە سەرەتای شۆڕشی بەردینی نوێ، لە دەوری دە هەزار سال پێشەوە هەتاکوو ئیستا، بە گشتی، سێ شەپۆلی گەورەی پەرەسەندنی شار، هەبووە.
شەپۆلی یەکەم، شەپۆلێکە کە لە پێنج تا شەش هەزار سال پێش، واتە چوار هەزارساڵ پێش زایین لە بەینی دوورووبار (شارستانیەتی سوومەر)، مسر و پاشان لە هندوستان و چین، یەکەم شارگەلی کشت و کاڵی[i]، دروست کرا، شارگەلێ کە زۆر خێرا بوون بە شار-دەوڵەت[ii] ی بەهێز و ناوچەگەلێ زۆریان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیان. ئەم شارانە لە کەنار رووبارەکان (دیجلە و فورات لە بەینی دوو رووبار، نیل لە مسر، گەنگ و هند لە هندوستان، رووباری زەرد لە چین)، بە بەهرە وەرگرتن لە کەش و هەوای گونجاو و گەرم، هەلی زیادکردنی بەرهەمی کشت و کاڵی و ئەنبارکردنیان رەخساند و بوون بە هۆی دابەش بوونی ئیش و چینایەتی کۆمەڵایەتی و دروست بوونی دەوڵەت.[iii]
شەپۆلی دووهەم لە نیوەی سەدەی هەژدە تا کۆتایی سەدەی نۆزدە، لەگەڵ شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی سیاسی ئەوروپا روی دا و شارە پیشەسازییەکانی ئەم کیشوەرەی (و دواتر کشوەری ئەمریکا) دروست کرد. ئەم شارانە لەسەر بنەمای سەرمایەداری نوێ و تەکنۆلۆجیای پێشەسازی، بوونە هۆی رۆشتنی بەربڵاوی گوندنشینان بۆ شار و شارنسینی بوو بە شێوازی زاڵی ژیانی مرۆڤ لە ووڵاتانی پێشکەوتوو. لەم شەپۆلەدا، دنیا لەسەر تەوەری ئاڵ و گۆڕی ئابوری دوو کەناری ئوقیانووسی ئەتلانتیک (ئەوروپا و ئەمریکا)، شکلی گرت و لە کۆتایی ئەم شەپۆلەدا، دەسەڵاتە خۆرئاواییەکان، وەها بەهێز بوون کە توانییان هەموو خاکی سەر زەوی، بەدەسەڵاتی سەربازی، داگیر بکەن و دنیا بگۆڕن بەو شێوەیەی کە ئەوڕۆ دەیبینین.[iv]
شەپۆلی سێهەمی شارنشینی لە دوای جەنگی جیهانی دووهەم و پەرەسەندنی سیستەمی جیهانی، دروست بوو، سەرەتا لە سیستەمی دوو جەمسەری (سوسیالیزمی خۆرهەلاتی و سەرمایەداری خۆرئاوایی) و پاشان لە هەشتاکان بەم لاوە، سیستەمی فرە جەمسەری سەرمایەداری جیهانی، لەسەر دوو تەورەی سەرەکی بازاڕی جیهانی ئاڵ و گۆڕی ئابووری و دەوڵەتی ملی و دامەزراوە بان نەتەوەییەکان، بە پاڵپشتی یەکگری ئەوان بوون.[v]
لە سەرەتای سەدەی بیست و یەک، شارنشینی نە تەنها بۆتە شێوازی زاڵی ژیان لە ناو زۆرینەی دانیشتوانی سەر زەوی، بەڵکوو رەوتی شارنسینی هەروەها ئەوەمان بۆ دەردەخا کە ئەم رەوتە تازەودوا هەڵناگەڕێتەوە بەرەو دوا و شێوازەکانیتری ژیان (گوندنشینی، کۆچەری...) وردەوردە بەڵام سەد لە سەد، لە حاڵی لەناوچوون دان.
لە درێژایی ئەم دە هەزار ساڵەی کە یەکەم شارنشینیەکان دروست بوون، هەتاوەکوو ئێستا، جۆرگەلێکی جیاواز لە شار دروست بوون کە هەرکامێکیان، کۆمەڵێ تایبەتمەندی فەرهەنگی خۆیان هەبووە. هەرچەندە لە کۆتایی دا، شار دەبێتە واقعێکی یەکسان کراو، بەڵام ناکرێ کاریگەری ئەو تایبەتمەندیە فەرهەنگییە خۆراوجۆرانە بەدی نەکەین چ لە رووی ئنسانییەوە، چ لە رووی کاریگەرییان لەسەر واقعی ئێستای شار و یان ئالترناتیڤەکانی داهاتوی شار.
[i] - Agro city
[ii] - City state
[iii] - Bietak 1986; Chandler 1987; Margueron 1996
[iv] - Benevolo 1993; Bonnet 1996; Mumford 1961.
[v] - Beauregard 1993; Jacobs 1969.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
انتخابات انتخابات مجلس مجلس شورای اسلامی انتخابات مجلس دوازدهم ایران ستاد انتخابات کشور مجلس مجلس دوازدهم رهبر انقلاب دولت رئیس جمهور دولت سیزدهم
تهران هواشناسی فضای مجازی سیل ترافیک مدارس شهرداری تهران قتل پلیس آموزش و پرورش سازمان هواشناسی ازدواج
چین قیمت خودرو خودرو گاز قیمت طلا مالیات نمایشگاه نفت قیمت دلار بانک مرکزی پالایش و پتروشیمی مسکن دلار
نمایشگاه کتاب کتاب سینما رضا عطاران نمایشگاه کتاب تهران تلویزیون سینمای ایران حضرت معصومه (س) مهران مدیری دفاع مقدس
فناوری مغز دانش بنیان
فلسطین اسرائیل سازمان ملل رژیم صهیونیستی آمریکا جنگ غزه روسیه حماس رفح اوکراین حمله به رفح نوار غزه
فوتبال پرسپولیس سپاهان استقلال لیگ برتر رئال مادرید لیگ قهرمانان اروپا بایرن مونیخ باشگاه پرسپولیس لیگ برتر ایران بازی باشگاه استقلال
هوش مصنوعی فیبرنوری ناسا اپل ایلان ماسک سامسونگ گوگل
ویتامین توت فرنگی آسم روغن زیتون هندوانه کبد چرب