شنبه, ۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 25 January, 2025
وحدت اسلامی و پیامبر اكرم ص
«قل هذه سبیلی أدعوا إلی الله علی بصیرهٔ أنا و من اتبعنی» (۱)
● ضرورت طرح مساله وحدت اسلامی
در بررسی تاریخ اسلام، سیره نبوی همواره از جمله موضوعات مهم و مورد مطالعه اندیشمندان مسلمان بوده است. تحلیل رویدادها و حوادث ویژه تاریخ اسلام و نیز بازشناسی كیفیت موضعگیریهای پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در برابر رخدادهای گوناگون زمان، همواره موضوع مطالعه تحلیلگران تاریخ اسلام بوده است.
مساله «وحدت اسلامی» و نقش مؤثر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد و گسترش آن در همین راستا قابل توجه است. ضرورت طرح چنین موضوعی را از سه منظر میتوان ارزیابی كرد:
الف - اهمیتسیرهشناسی
مساله وحدت اسلامی و نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد آن در تحلیل و بررسی سیره نبوی از جمله موضوعات بسیار مهمی است كه هر متفكر اسلامی در آغاز مطالعه با آن مواجه میشود.
بدون تردید، موضعگیریهای پیامبر صلی الله علیه و آله در این مورد، در نقش مقام نبوت و رسالت، دارای ارزش ویژهای برای مسلمانان خواهد بود; چرا كه خداوند میفرماید: «لقد كان لكم فی رسول الله اسوهٔ حسنهٔ لمن كان یرجو الله والیوم الآخر وذكرالله كثیرا» (احزاب: ۲۱) (۲)
«اسوه» یعنی پیشوا، راهنما و نمونه و «تاسی» به معنای چیزی یا كسی را نمونه گرفتن است. (۳) بنابراین، طبق مفاد این آیه كریمه، این رویدادها مانند تمامی وقایع تاریخی مرتبط با پیامبر صلی الله علیه و آله در بردارنده نحوه عملكرد، كیفیت تصمیمگیری و حیات دنیوی آن حضرت است و از اینرو، دارای اهمیتبوده و به عنوان حجت و شاخص شناخته شده است. مسلمانان نیز موظف به تعقل و تفكر در ابعاد حیات حضرت رسول صلی الله علیه و آله شدهاند. (۴)
علامه طباطبائی(ره) مینویسند: «كلمه «اسوه» به معنای اقتدا و پیروی است ... اسوه در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله عبارت از پیروی اوست و اگر تعبیر به «لكم فی رسول الله» (شما در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله تاسی دارید) كرد، كه استقرار و استمرار در گذشته را افاده میكند، برای این بود كه اشاره كند .... شما همیشه باید به آنجناب تاسی كنید. و معنای آیه این است كه به او تاسی كنید، هم در گفتارش و هم در رفتارش.»(۵)
بنابراین، بررسی سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در تحقق وحدت اسلامی، به عنوان یكی از زیر مجموعههای بررسی سیره نبوی، ضرورت مییابد.
ب - ضرورت تبیین سیره سیاسی
نقشآفرینی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مسائل سیاسی جامعه، فلسفهیابی و پیجویی حكمتها و اهداف آنها، گویای سیره سیاسی نبوی است. از این زاویه، تدابیر نبوی در هدایت، ولایت و رهبری جامعه اسلامی، مشخصكننده راهبردهای اداره سیاسی جامعه است و چون مساله «وحدت امت» موضوعی سیاسی است، تحلیل و بررسی نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز درباره آن، بهترین راه برای تبیین سیره سیاسی نبوی تلقی میگردد. تاثیر وحدت اسلامی در ساخت امت اسلام و رهآورد روشن آن برای آینده مسلمانان، نشاندهنده كاركرد سیاسی این موضوع است و بیشك، نظر به نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این مسیر، میتواند راهی فراروی تحلیل سیره سیاسی آن حضرت به روی ما بگشاید و مقدمهای برای الگوگیری و نیز اطاعت از خواست و اراده نبوی باشد. «من یطع الرسول فقد اطاع الله ومن تولی فما ارسلناك علیهم حفیظا» (نساء: ۸۰) (۶)
ج - شناسایی سیره وحدت
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در ایجاد امت واحد، میتواند مبین و مفسر اصول و معیارهایی برای وضعیت كنونی جهان اسلام باشد. بدین ترتیب، مساله وحدت اسلامی نه تنها در مجموعه مباحثسیره نبوی یا سیره سیاسی، بلكه به عنوان موضوعی كه اكنون مورد ابتلای جوامع اسلامی است، مورد توجه قرار میگیرد. از اینرو، با نظری به تاریخ اسلام و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، استخراج و استنباط دستورالعملهای لازم برای به كارگیری در زمان معاصر ممكن خواهد شد. «یا ایها النبی انا ارسلناك شاهدا ومبشرا ونذیرا» (۷)
الف - وحدت امت اسلامی
سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در ایجاد وحدت امت، از زوایای گوناگونی قابل بررسی است. بازشناسی این عنوان راهی برای دستیابی به آن ابعاد خواهد بود.
«وحدت امت اسلامی» به معنای تحقق وحدت اسلامی در مجموعه كلی امت اسلام و به صورت كلان، در سرتاسر جهان است، بهگونهای كه در نهایت، نوید تشكل امت واحد اسلامی به گوش رسد. «وان هذه امتكم امهٔ واحدهٔ وانا ربكم فاتقون» (مؤمنون: ۵۲) (۸)
با دقت در این مفهوم، روشن میشود كه وحدت امت اسلامی قابل تجزیه و تحلیل به مفاهیم دیگری نیز هست:
اولا، تحقق وحدت امت، نشان از یك آرمان واحد و مطلوب دینی دارد; یعنی «امت واحد اسلامی».
ثانیا، وحدت امت اسلامی، هدف و آرمانی نهایی برای وضعیت موجود و كنونی مسلمانان است. قطعا تحقق وحدت متبدون نظر به شرایط كنونی ملتهای مسلمان ممكن نیست; زیرا امت اسلامی، همان مجموعه جوامع اسلامی باحفظ خصوصیت ویژه وحدت اسلامی میباشد.
ثالثا، از مفهوم «وحدت امت اسلامی» میتوان مفهوم دیگری نیز اخذ كرد و آن واژه «وحدت اسلامی» است. چنانكه وحدت امت را به عنوان حلقه وصل و محور زیربنایی امت واحده جهانی (در قلمرو حكومت الهی جهانی) در نظر آوریم، محتاج راهحلها و راهبردهایی برای تغییر وضعیت موجود به سمت كمال مطلوب (وحدت امت) هستیم و این جزهمان «وحدت اسلامی» نخواهد بود.
بدینسان، ضرورت تفكیك و تعریف سه مفهوم بنیادین به منظور بررسی سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله (در موضوع بحث) روشن میشود; یعنی جامعهاسلامی، امت واحد اسلامی و وحدت اسلامی.
(بحث تفصیلی در اینباره ما را از مقصد این مقاله خارج میسازد. بنابراین، تنها مروری اجمالی و گذرا به هر یك از این واژهها خواهیم داشت.)
ب - جامعه اسلامی
جامعه اسلامی مجموعه متشكل از مردم مسلمان در یك قلمرو حكومتی و مرز خاص جغرافیایی است كه دارای اعتقادات و آرمانهای دینی باشند. در واقع، میتوان جامعه اسلامی را تحقق نظام الهی در یك قلمرو خاص دانست، همانگونه كه حضرت ابراهیم علیه السلام میفرماید: «... و من ذریتنا امهٔ مسلمهٔ لك ..» (بقره: ۱۲۸) (۹)
وقتی سخن از «نظام» به میان میآید، مجموعهای مركب از افراد، اركان و روابط اجتماعی خاصی مورد نظر است كه بر اساس یك مبنای وحدتبخش، هدف و جهتخاصی را میپیمایند. بدین ترتیب، مفهوم جامعه با ویژگی «نظاممندبودن» در برابر مفهوم فرد، قرار میگیرد. بنابراین، جامعه را نمیتوان جمع عددی افراد و تنها یك تجمع صرف از انسانها دانست; آنگونه كه برخی واژه «جامعه» را در استعمال متداول خود مخصوص تجمع افراد انسانی در یكجا دانسته و چنین گفتهاند: «مهمترین پیوند و مبنای این گروه و معنای اساسی این ارتباطات، جمعبودن آنها در یكجاست» (۱۰) برخی نیز گفتهاند: «جامعه منشا ملیت را تجمع - یعنی، از همزیستی با همزیستن - گرفته است ...». (۱۱)
بنابراین، هر جامعهای دارای نظام اجتماعی خاص است كه ساختارهای اجتماعی را بر محور آن شكل میدهد. شبیه این كلام را با تفاوتهایی پنهان، (۱۲) در كتاب نقد دینداری و مدرنیسم میخوانیم: «جامعه یك تجمع صرف از انسانها نیست، بلكه دو خصوصیت مهم جامعه را همراهی میكند: اول، جامعه دارای یك ساختار (نظم) اجتماعی است (Social Order) دوم، نظم اجتماعی جامعه میتواند منشا صدور فعل اجتماعی (دسته جمعی) باشد. (۱۳) با این همه، آنچه روابط انسان را با انسانها از سایر روابط بشری با موجودات دیگر متمایز میسازد، شاخصه «حب» و فرآیند «تولی انسانی» است: «یا ایها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثی وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقاكم ان الله علیم خبیر.» (۱۴)
بدین ترتیب، تمایلات و گرایشهای انسانی زمینه تعامل اجتماعی را به وجود میآورد و این خود منشا صدور فعل اجتماعی است. از این رهیافتبه «نظام ولایت اجتماعی» تعبیر میشود. پس تردیدی نیست كه نظم اجتماعی جامعه، منشا صدور فعل اجتماعی نیز خواهد بود; یعنی، مفهوم نظام با مفهوم ولایت اجتماعی همسو میگردد و آشكار است كه قید «الهی» صبغه دینی و رویكرد ارزشی تعلقات جامعه اسلامی را نشان میدهد. البته بحث از «حب» در دین و نقش «تولی انسانی» در جامعه، موضوعی دامنهدار است، ولی اجمالا میتوان گفت: بر اساس آیات الهی، «محبت»، یكی از شاخصهای مهم تمایز انسانی بهشمار میآید. محبت در اوج تعالی خود تنها به ذات احدیت تعلق میگیرد; زیرا انسان حقیقتی ماورای تعلق و كشش به خدا ندارد: «انا لله وانا الیه راجعون» (۱۵) از همین روست كه میفرماید: «الا بذكر الله تطمئن القلوب» (۱۶) پس محبت، مبدا اتصال و حركت تكاملی انسان به سوی خداست. همچنین محبت مایه تشكیل نظام اجتماعی هست: «ومن آیاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا الیها وجعل بینكم مودهٔ ورحمهٔ»; (۱۷) بر این اساس، ملاك تجمع خانوادگی و حتی تجمع بزرگ انسانی ( جامعه)، بر محور محبت و مودت است. (۱۸)
در حدیثی زیبا از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله درباره جامعه مؤمنان، همین كلیتبا قید آثار ایمان مطرح شده است: «مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم كمثل جسد واحد.» (۱۹)
در نهج البلاغه میخوانیم: «ایها الناس، انما یجمع الناس الرضا والسخط وانما عقد ناقهٔ ثمود رجل واحد فعمهم الله بالعذاب لماعموه بالرضا. فقال سبحانه: فعقدوها فاصبحوا نادمین ...» ای مردم، محور اجتماع آدمیان خشنودی و خشم است. آری، تنها یك نفر بود كه ناقه ثمود را پی كرد، اما چون تمامی قوم ثمود به كار او رضا دادند، خداوند همه ایشان راسزاوار عذاب ساخت. و این سخن خدای سبحان است كه «پس آن ناقه را پی كردند و همگی پشیمان شدند.» (۲۰)
نكتهای كه باید درباره تعریف جامعه اسلامی افزود اینكه در این دیدگاه، بین «جامعه دینی» و «جامعه اسلامی» تفاوت است.
در واقع، جامعه دینی، جامعه آرمانی دین است كه تعریف آن نیز ناظر به بیان ویژگیها و مطلوبیتهای نهایی دین خواهد بود، (۲۱) در حالی كه جامعه اسلامی، تحقق آموزههای جامعه آرمانی در وضعیت موجود جوامع مسلمان است كه به سبب اعتقاد امتیا سازگاری نسبی نظامهای اجتماعی با اهداف دینی، عنوان «اسلامی» به خود گرفته است. اینكه در فرهنگ لغات «جماعهٔ» را به «گروه مردم» معنا میكنند نیز شاهدی بر این مدعاست. (۲۲)
بعضی نیز مفهوم «جامعه اسلامی» را با واژه «امت» در فرهنگ سیاسی اسلام یكسان قلمداد كرده و گفتهاند: «امت (جامعه اسلامی) عبارت از جامعه منظم و هماهنگی است كه افراد آن دارای هدف و مقصد مشترك باشند ... بنابراین، در امت هیچ مرز و مبنایی به جز عقیده و ایمان، كه اساس هدف و راه مشترك افراد آن جامعه است، وجود ندارد.» (۲۳) اما با قتبیشتر باید این دو واژه را از یكدیگر تفكیك كرد. (۲۴)
ج - امت واحد اسلامی
مفهوم «امت واحده اسلامی» نیز با توضیحاتی كه گذشت، روشن میشود. در واقع، میتوان امت واحده اسلامی را مجموعه متشكل از جوامع اسلامی در سطح جهانی دانست كه دارای ویژگی عینیتیابی وحدت امم مسلمان است. در این صورت، امت واحده، جریان و تحقق نظاممند وحدت امت اسلامی در جوامع جهانی خواهد بود. امت واحده اسلامی، تسری همان هویتحقیقی جامعه اسلامی در شعاع گسترده و جهان شمول است; یعنی، تحقق و وجود نظام ولایت اجتماعی الهی در سطح جهانی با حفظ ویژگیها و ساز و كارهای خاص خودش: «ان هذه امتكم امهٔ واحدهٔ وانا ربكم فاعبدون.» (انبیاء: ۹۲) (۲۵)
همانگونه كه گفته شد و این كریمه نیز به خوبی نشان میدهد، تعبیر «امهٔ واحده» حكایت از آن دارد كه جامعه اسلامی (و جوامع) در مسیر تحقق وحدت، باید به جایی برسد كه یك امت واحد اسلامی تشكیل دهد. (۲۶) و اصولا این آرمان بلند در متن هدف خلقت انسان نهادینه شده است: «ولو شاء ربك لجعل الناس امهٔ واحدهٔ ولا یزالون مختلفین الا من رحم ربك ولذلك خلقهم» (۲۷)
توضیح اینكه «ذلك (در این آیه) اشاره دارد به امت واحدبودن; یعنی، این آرمان كه همه مردم پیرو ملت واحد میباشند و خداوند مردم را برای این آرمان والا آفریده است. (۲۸)
حضرت امام خمینی(ره) میفرمود: «اسلام آمده است تا تمام ملل دنیا را، از عرب و عجم و ترك و فارس، با هم متحد كند و یك امتبزرگ به نام امت اسلام در دنیا برقرار كند.»(۲۹)
این بعد آرمانخواهی (امت واحدبودن) در كلام شیوای مثنوی نیز تحت عنوان «نفس واحدبودن مؤمنان» مطرح میشود كه خود، گویای جامعه آرمانی دینی است:
«مؤمنان معدود لیك ایمان یكی جسمشان معدود لیكن جان یكی چون نماند خانهها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحده چون از ایشان مجتمع بینی دو یار هم یكی باشند و هم ششصد هزار تفرقه در روح حیوانی بود نفس واحد روح انسانی بود» (۳۰)
پینوشتها
- «بگو راه و رسم من و پیروانم این است كه خلق را با بینایی و بصیرت به سوی خداوند دعوت كنیم.»
- « به راستی كه برای شما و برای كسی كه به خداوند و روز باز پسین امید [و ایمان] دارد و خداوند را بسیار یاد میكند، در پیامبر خدا سرمشق نیكویی هست.»
- ابن منظور، لسان العرب، ماده «اسوه».
- ر. ك. به: جوان و مشكلات فكری، قم، خرم، ۱۳۷۰، ص ۲۰.
- سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، تهران، بنیاد علمی و فكری علامه طباطبائی، ج ۱۶، ص ۴۵۱.
استاد مطهری نیز در سیری در سیره نبوی پس از اشاره، به همین آیه كریمه و اینكه رفتارهای پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مانند سخنان آن حضرت، دارای معانی و تفسیر است، آورده: «قرآن میگوید در وجود پیغمبر، اسوه و تاسیای ستبرای شما و وجود پیغمبر كانونی است كه ما از آن كانون باید روش زندگی استخراج كنیم. پس همینطور كه گفتار پیغمبر نیاز به تعمق و تفسیر سیر دارد، (رفتار او هم چنین است) ... رفتار پیغمبر ما آنقدر عمیق است كه از جزئیترین كار او میشود قوانین استخراج كرد ... .» ر. ك. به: مرتضی مطهری، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، ۱۳۶۷، ص ۴۴ - ۴۶.
- «هر كس از پیامبر اطاعت كند، در حقیقت، از خداوند اطاعت كرده است، و هر كسی سرپیچد[بدان] كه تو را نگهبان ایشان نفرستادهایم.»
۷- «ای پیامبر، ما تو را گواه و مژدهرسان و هشداردهنده فرستادهایم.»
- «و همانا این امتشماست، امتی یگانه، و من پروردگار شما هستم. از من پروا كنید.»
- «و از زاد و رود ما امتی فرمانبردار خویش پدید آور.»
۰- علی شریعتی، امت و امامتبه نقل از بولتن اندیشه ۵ - ۷ تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، ۱۳۷۵، ص ۱۴۲.
۱- محمدعلی زكریایی، فلسفه و جامعهشناسی سیاسی، (قسمت دوم) تهران، الهام، ۱۳۷۳، ص ۳۴۳.
۲- بررسی تفاوتها در مبانی و سایر آراء مرتبط با این مفهوم مربوط به مباحثخاص جامعهشناختی است.
در ایباره ر. ك. به: محمدجواد لاریجانی، نقد دینداری و مدرنیسم (مجموعه مقالات)، تهران، مؤسسه اطلاعات ۱۳۷۲، مقاله «جامعه دینی و مدرنیسم» / همو، حكومت، مباحثی در مشروعیت و كارآمدی، تهران، سروش، ۱۳۱۳۷۳- محمدجواد لاریجانی، همان، ص ۱۲۰ - ۱۲۱ و ۱۴۴.
۴- «هان ای مردم، همانا ما شما را از یك مرد و یك زن آفریدهایم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی در آوردهایم تا با یكدیگر انس و آشنایی یابید. بیگمان گرامیترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شماست. خداوند دانای آگاه است.»
۵- «ما از خداییم و به سوی خدا باز میگردیم.»
۶- «بدانید كه با یاد خداست كه دلها آرام میگیرد.»
۷- «و از جمله آیات او این است كه برای شما از نوع خودتان، همسرانی آفرید كه با آنان آرام گیرید و در میان شما، دوستی و مهربانی افكند.»
۸- برایتفصیلاین بحث،ر.ك.به:نگارنده «عرفان دینی» (جزوه درسی)، ۱۳۷۶.
۹- علاءالدین هندی، كنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، مؤسسهٔ الرسالهٔ، ۱۹۸۵ م، ج ۱، ص ۱۴۳ و ۱۴۹، حدیث ۶۹۴ و ۶۹۵ و نیز ر. ك. به: حاج سیدجوادی و دیگران، دایرهٔ المعارف تشیع، تهران، سازمان دایرهٔ المعارف تشیع، ۱۳۶۶، ج ۲، ص ۱۵۴.
۰- عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب (فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه)، تهران، نشر ذره، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۱۸۲۰.
۱- محمدعلی زكریایی، همان، «جامعه ایدهآل».
۲- ر. ك. به: كریم زمانی جعفری، فرهنگ لغات نهج البلاغه، تهران، كیهان، ۱۳۶۷، ص ۵۱۹ - ۵۲۰.
۳- هدایتالله ستوده، تاریخ اندیشههای اجتماعی در اسلام، تهران، آوای نور، ۱۳۷۴، ص ۳۹.
۴- شاید بتوان واژه «ملت» را در معنای متداول آن (نه آنگونه كه در قرآن به معنای راه، روش و مكتب آمده) برابر با مفهوم «جامعه» نیز دانست. «ملت» را به یك واحد اجتماعی كه دارای سابقه تاریخی واحد و قانون و حكومت واحد و با آمال و آرمانهای مشترك نیز معنا كردهاند.
۵- «و این امتشماست كه امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم. پس مرا بپرستید.»
۶- ر. ك. به: مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۸، ص ۹۴.
۷- «و اگر پروردگارت میخواست مردم را امتیگانهای قرار میداد، ولی همچنان اختلاف میورزند، مگر كسانی كه خداوند [بر آنان] رحمت آورد. و برای همین آنان را آفریده است.»
۸- ر. ك. به: قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۲۳۵. ایشان در ذیل این آیه، توضیحات قابل توجهی آورده است، كه مراجعه به آن خالی از لطف نیست.
۹- صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۱۶۳، سخنرانی ۱۶/ ۸/ ۵۹، امام خمینی;.
مقاله «همراه با وحدتاندیشان» در مجله تقریب، اعتقاد امام پیرامون این مساله را بیان میكند.
۰- جلالالدین محمد مولی بلخی، دفتر چهارم، ابیان ۴۰۸ - ۴۱۸.
۱- بعضی از نویسندگان نیز در یك نگاه جامعهشناختی، «امت» را چنین تعریف كردهاند: «امت عبارت است از جامعه انسانی از همه افرادی كه در یك هدف مشتركاند تا براساس یك رهبری مشترك، به سوی ایدهآل خویش حركت كنند.» (بولتن اندیشه) شماره ۵ - ۷
۲- ر. ك. به: دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۲، ص ۴۹۴، واژه «امت» قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۲۸۱.
۳- آیات پیش از این كریمه نیز بسیار قابل توجه است; فرمود: او شما را برگزیده و برای شما در دینتان رنجی قرار نداده است; كه آیین پدرتان ابراهیم است; همو كه شما را از پیش مسلمان نامید و در این «كتاب» هم [مسلمان نامیده شدهاید]، تا سرانجام، پیامبر گواه بر شما و شما گواه بر مردمان باشید. پس نماز برپا دارید و زكات بدهید و به خداوند پناه برید. او سرور شماست، چه نیكو سروری و چه نیكو یاوری. (حج: ۷۸)
۴- «و همگی به ریسمان محكم الهی در آویزید و پراكنده نشوید.» مفسران در معنای «حبل الله»، دین اسلام، كتاب الله، و عهد الهی را بر شمردهاند. ر. ك. به: قرآن كریم، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، ص ۶۳).
۵- مجله تقریب، ش ۸ - ۹، ص ۱۲.
۶- این بعد آرمانخواهی در واژه «امت واحده» در دیدگاه برخی از نویسندگان دیگر نیز به صورت ضعیفتری، آمده است (ر. ك. به: محمدعلی زكریایی،همان، ص ۳۴۳).
۷- «[در آغاز] مردم امتیگانهای بودند. آنگاه خداوند پیامبران مژدهآور و هشدار دهنده برانگیخت و بر آنان به حق كتابهای آسمانی نازل كرد تا در هر آنچه اختلاف میورزند، در میان مردم داوری كند.»
۸- «مردم جز امتی واحده نبودند سپس اختلاف كردند.»
۹- «برای هر یك از شما راه و روشی معین داشتهایم و اگر خداوند میخواست،شما را امتیگانهای قرار میداد. ولی [چنین كرد] تا شما را در آنچه به شما بخشیده است، بیازماید. پس به انجام خیرات بشتابید. بازگشت همگی شما به سوی خداست.»
۰- «و همگی به رشته الهی در آویزید و پراكنده نشوید و نعمتخداوند را بر خود یاد كنید كه دشمنان همدیگر بودید و او میان دلهای شما الفت انداخت و به نعمت او با یكدیگر دوستشدید و بر لبه پرتگاه آتش بودید و او شما را باز رهاند. خداوند بدینسان آیات خویش را برای شما به روشنی بیان میدارد تا هدایت گردید. همچنین ر. ك. به: حج: ۷۸.
۱- «در دین شما، هرآنچه به نوح سفارش كرده بود، مقرر داشت و نیز آنچه، تو وحی كردهایم و آنچه به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش كردهایم، كه دین را بر پا بدارید و در آن اختلاف نورزید.
۲- «و همانند كسانی نباشید كه پس از آنكه روشنگریها فرا راهشان آمد، پراكنده شدند و اختلاف كردند. و اینان عذابی سهمگین [در پیش] دارند.»
۳- «به راستی كه پیامبرانمان را همراه با پدیدههای روشنگر فرستادیم و همراه آنان كتاب آسمانی و میزان فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند، و آهن را فرود آوردیم كه در آن [مایه] ستیز و صلابت و نیز سودهایی برای مردم است تا سرانجام، خداوند معلوم بدارد كه چه كسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری میدهد. بیگمان خداوند نیرومند پیروزمند است.
۴- از مرحوم علامه كاشف الغطا نقل شده است كه: «بنی الاسلام علی كلمتین، كلمهٔ التوحید و توحید الكلمهٔ» (ر. ك. به: مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۹۵).
۵- پیرامون بحث ولایت تاریخی نبی صلی الله علیه و آله نگاه كنید به: نگارنده، «ولایت و سرپرستی در نظام اسلامی»، مجله مشكوهٔ، ش ۵۱، ص ۶۵
۶- «و ما تو را جز مایه رحمتبرای جهانیان نفرستادیم. بگو همین به من وحی میشود كه خدای شما خدای یگانه است. پس آیا شما پذیرندهاید؟»
۷- «بگو ای مردم، من پیامبر الهی به سوی همه شما هستم».
۸- «و تو را جز مژدهآور و هشداردهنده برای همگی مردم نفرستادهایم».
برای تفسیر اجمالی این آیات ر. ك. به: عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن مجید، تهران، مركز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۴، ج ۲، ص ۶۶۸.
۹- «آن جز پندآموزی برای جهانیان نیست».
۰- ر. ك. به: بقره: ۲۱۳، مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۱۴ و ۱۵.
۱- محمدابراهیم، آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶، ص ۱۴۷.
۲- «و ما میخواهیم كه بر كسانی كه در روی زمین به زبونی كشیده شدهاند، منت نهیم (و نعمت دهیم) و ایشان را پیشوایان و وارثان گردانیم».
۳- علاءالدین هندی، همان، ج ۷، ص ۵۷۷.
۴- دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۲، ص ۱۵۴.
۵- محمدبن یعقوب كلینی;، الاصول من الكافی، تهران، دار الكتب الاسلمیه، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۴۰۳، مرتضی مطهری، همان، ص ۲۸۰.
۶- «همانا سرور شما خداوند است و پیامبر او و مؤمنانی كه ...»
۷- بگو «...حكم جز به دستخداوند نیست كه گویای حق و حقیقت و بهترین داوران است.»
۸- «و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد كه چون خداوند و پیامبرش امری را مقرر دارند، آنان در كارشان اختیار [و چون و چرایی] باشد. و هر كس از [امر]خداوند و پیامبر او سرپیچی كند، در گمراهی آشكاری افتاده است». اگرچه مفسران عامه و خاصه این آیه را در مورد ازدواج زینتبنت جحش و زیدبن حارثه دانستهاند، ولی این منافاتی با اطلاق عمومی آیه ندارد.
۹- در اینباره ر. ك. به: مجله مشكوهٔ، ش ۵۱، ص ۲۲.
۰- «كسانی كه ایمان آورده و هجرت كردهاند و در راه خدا به مال و جان جهاد كردهاند، همچنین كسانی كه ایشان را جا و پناه و یاری دادهاند، اینان دوستان یكدیگرند. و كسانی كه ایمان آوردهاند، ولی هجرت نكردهاند، شما از دوستی [و تورات] آنان برخوردار نمیشوید، مگر آنكه هجرت كنند».
۱- «و كسانی كه ایمان آورده و هجرت كرده و در راه خداوند جهاد كردهاند و كسانی كه ایشان را جا و پناه و یاری دادهاند، اینانند كه به راستی مؤمناند. برای ایشان آمرزش [الهی] و روزی پاك مقرر است».
۲- از میان خود دوازده نفر نقیب برگزینید تا مسؤول و مراقب باشند بدانچه درمیان قومشان میگذرد.(محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۱۹۸).
۳- محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم والملوك، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۹۸۸ م، ج ۳، ص ۱۲۱۰ / دایرهٔ المعارف تشیع، ج ۳، ص ۵۸۴ (بیعت دوم عقبه)، / محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۱۷۹.
۴- «و به راستی، در زبور، پس از تورات نوشتهایم كه زمین را بندگان شایسته من به ارث میبرند.»
۵- «و او كسی است كه شما را جانشینان (الهی) بر روی زمین برگماشت و بعضی را بر بعضی دیگر به درجاتی برتری داد تا شما را در آنچه بر شما بخشیده استبیازماید.» میبدی مینویسد: این آیت، امت محمد صلی الله علیه و آله را تهنیت است و هم مدحت، و هم بشارت و تهنیت استبه سزا و مدحت نیكو و بشارت تمام. خداوند خبر میدهد كه شما امت محمد صلی الله علیه و آله وارثان زمین هستید و خلیفههای مردم و بهینه ذریه آدم و امت پیغمبری كه مهینه خلق عالم ... و ببینید كه ما در ازل، منشور كائنات، بهنام امت محمد صلی الله علیه و آله ثبت و در زبور نوشتیم كه وارث زمین بندگان شایسته من هستند. (كشف الاسرار، ج ۱، ص ۳۱۸)
۶- «دین خداپسند همانا اسلام است.»
۷- «یهودیان و مشركان را دشمنترین مردم نسبتبه مؤمنان [مسلمانان] مییابی»
۸- «این برائتخداوند و پیامبر اوست. از مشركانی كه با آنان پیمان بستهاید.»
۹- «و این اعلامی از سوی خداوند و پیامبر اوستبه مردم در روز حج اكبر كه [بدانند] خداوند و پیامبر او از مشركان بری و بیزارند.»
۷۰- «و كسانی هستند كه مسجد را دستاویز زیانرساندن و كفر و تفرقهاندازی بین مؤمنان و نیز كمینگاهی برای كسانی كه پیش از آن با خداوند و پیامبر او به محاربه برخاسته بودند، ساختند.» ماجرای تاریخی مسجد ضرار را در تاریخ پیامبر اسلام، دكتر آیتی، ص ۶۳۵، دنبال كنید.
۷۱- جلالالدینمحمد مولویبلخی، همان، دفتردوم،ابیات ۳۰۱۶-۳۰۱۷.
۷۲- «بگو ای اهل كتاب، بیایید بر سر سخنی كه بین ما و شما یكسان استبایستیم كه جز خداوند را نپرستیم و برای او هیچگونه شریكی نیاوریم هیچ كس از ما دیگری را به جای خداوند به خدایی برنگیرد.»
۷۳- ر. ك. به: محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۴۷۹ - ۵۰۰.
۷۴- او كسی است كه پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاده است تا آن را بر همه ادیان پیروز گرداند، هرچند مشركان ناخوش داشته باشند.
۷۵- درباره متن این نامهها و مسائل مربوط به آنها ر. ك. به: محمدابراهیم آیتی، همان، ص ۴۸۳ و ۴۹۴.
۷۶- «و در برابر آنان، هر نیرویی كه میتوانید از جمله نگاهداری اسبان، فراهم آورید تا به آن وسیله، دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید، همچنین دیگرانی را نیز غیر از آنان كه شما ایشان را نمیشناسید و خداوند آنها را میشناسد.»
۷۷- «ای پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز.»
۷۸- «و با آنان كارزار كنید تا آنكه فتنه شرك باقی نماند و دین، همهاش خدایی باشد.» بهاءالدین خرمشاهی در ص ۱۸۱ ترجمه خود خود از قرآن مینویسد: «شیخ طوسی، زمخشری، ابوالفتوح و بسیاری دیگر، فتنه رادراینجا به كفریاشرك معناكردهاند كه درقرآن سابقه هم دارد.»
۷۹- [اینان] پیامبرانی مژدهآور و هشداردهنده هستند تا پس از [فرستادن] پیامبران، مردم را بر خداوند حجتی نباشد و خداوند پیروزمند فرزانه است.»
۰- «[مشركان] به جای او، خدایانی را به پرستش گرفتهاند كه چیزی نیافریدهاند و خود آفریده شدهاند و برای خود اختیار زیان و سودی ندارند و اختیار میراندن و زندهداشتن و برانگیختن ندارند.»
۱- «و اندیشههای ناسزاواری درباره خداوند داشتند كه همچون پندارهای جاهلیتبود.»
۲- ر. ك. به: مجموعه سخنرانیها و مقالات دومین كنفرانس وحدت اسلامی، ص ۵۲.
۳- «ای مردم به راستی برهانی از سوی پرورž
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست