مهدویت و امام مهدی علیه السلام در نگاه شهید صدر قدس سره

مهدی موعود در اسلام و در اعتقاد شیعه فردی است كه در حال حاضر وجود دارد, زنده و فعال است و در حال حاضر فعّال بوده و به وظایف امامت و رهبری خود در حد توان عمل می كند و او نیز مانند دیگر ستمدیدگان در انتظار فراهم آمدن شرایط لازم برای انقلاب خود و ظهور عدالت جهانی به سرمی برد و در كنار آنان زندگی می كند و دردها و خوشی های آنان را احساس می كند

نگاه علمی و فرامذهبی به مسئله مهدویت با قلم نكته‏سنج فرهیخته‏ای توانا هم چون شهید بزرگوار آیت اللّه العظمی سید محمد باقر صدر، چهره‏ای درخشان و تابناك از آینده‏ای روشن برای بشریت تصورمی كند. رهبری و امامت چهاردهمین معصوم در مكتب پر ارج اسلام، جهان را در انتظار عدالت فراگیر و آسمانی موعود قرار داده و با ابتكاراتی ویژه به مهم‏ترین پرسش‏های مطرح شده درباره این موضوع سرنوشت‏ساز و انسان شمول پاسخ داده است. این نوشتار با نامی بسیار متواضعانه برای یك اثر بسیار محققانه تحت عنوان بحث حول المهدی عرضه شده است. در این نوشته سعی شده است كه پرده از این دفتر تابناك و ناشناخته برداشته شود.

● نگاهی تاریخی به كتاب نفیس«بحث حول المهدی»

یكی از دست پروردگان استاد فرزانه آیهٔ اللّه العظمی شهید سید محمد باقر صدر (قدس سره) جناب آیهٔ اللّه سید محمد صدر می‏باشد، كه پس از گذشت دو دهه از رحلت جانگداز و شهادت مظلومانه استاد عالی‏قدرش وی نیز باقر صدر به فیض شهادت نایل می‏گردد.

ایشان سالیان درازی را در گردآوری یك مجموعه نفیس درباره امام زمان و حضرت مهدی (علیه السلام) سپری می‏كند و یك جلد را به تاریخ غیبت صغری و یك جلد را ویژه غیبت كبری و دو جلد را ویژه عصر ظهور و پس از ظهور قرار می‏دهد. وی برای این مجموعه نفیس كه بسیار مفصّل و به گونه‏ای تحقیقی و تحلیلی است، مقدمه‏ای از استاد فرزانه آیهٔ اللّه العظمی سید محمد باقر صدر درخواست می‏نماید.

استاد نیز با مقدمه‏ای محققّانه و با نگاهی علمی فرامذهبی این (موسوعه) را زینت می‏بخشد.

این مقّدمه با عنوان «بحث حول المهدی» به طور مستقل چاپ شد و با انتشار آن كتابی بر مایه و بسیار فشرده درباره مهدویّت پا به عرصه وجود گذاشت. هم اكنون به بررسی این اثر نفیس پرداخته و امیدوارم كه بتوانم قدمی ـ هر چند كوچك ـ در این وادی مقدس بردارم و یكی از وظایف خود را به ساحت مقدس حضرت بقیهٔ اللّه الأعظم امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) و شاگرد بزرگوار مكتبش استاد عالیقدرم شهید فرزانه آیهٔ اللّه العظمی سید محمد باقر صدر (قدس سره) ادا نمایم.

این نوشتار بسیار فشرده از شهید صدر، دارای نكاتی ابتكاری بوده و ویژگی‏هایی منحصر به فرد دارد كه شایسته بررسی و طرح می‏باشد. امید است كه بتوانم گوشه‏ای از این ویژگی‏ها و نكات مهم را روشن گردانم و سهمی در وادی تحقیق و تألیف و ژرفنگری استاد فرزانه‏ام داشته باشم تا چهره درخشان یكی از فشرده‏ترین آثار علمی درباره امام مهدی (علیه السلام) كه مقدمه‏ای زیبا بر مفصّل‏ترین اثر علمی معاصر بوده در حدّ توان در برابر دید افكار عاشقان و دوستداران صلح جهانی و عدالت همگانی تقدیم نمایم.

امید است خداوند منّان این كم‏ترین را از گروه عدالت‏خواهان و عدالت‏پروران قرار دهد و چشمان بی‏فروغش را به دیدار آفتاب پرفروغ و زیبای مهدی آل محمد (علیهم السلام) نورانی گرداند.آمین یا رب العالمین.(۱)

● نگاهی گذرا به محتوای أثر نفیس «بحث حول المهدی»

این اثر نفیس از یك مقدمه و هفت بحث و یك خاتمه تشكیل میگردد.

ایشان در مقدّمه‏ای بسیار مهم، به ریشه‏دار بودن گرایش و اعتقاد به اندیشه مهدویت پرداخته و نقش دین را به طور عام و دین اسلام را به طور خاص در طرح و تبلیغ این اندیشه و بركات آن توضیح داده است، وی هم‏چنین ویژگی‏های منحصر به فرد اعتقاد شیعه درباره امام مهدی (علیه السلام) را مورد بحث قرار داده است، سپس هفت سؤال اساسی درباره امام مهدی (علیه السلام) طرح كرده و انگیزه‏ها و علل طرح این پرسش‏ها را مورد اشاره و بحث قرار داده است.

پرسش‏های هفتگانه كه مهمترین پرسش‏های زنده كه نقشی كلیدی در فهم صحیح مهدویّت در اسلام را دارند، در چند محور خلاصه می‏شوند:

۱) محور اول: (امكان و دلیل و راز) طول عمر امام مهدی (علیه السلام)؛

۲) محور دوم: (دلیل و علّت) امامت زود رس آن بزرگوار؛

۳) محور سوم: دلایل تولّد و غیبت و فلسفه غیبت امام زمان (علیه السلام)؛

۴) محور چهارم: (امكان و شیوه) ایجاد تغییر جهان شمول در روز موعود توسط یك فرد.

در خاتمه: ویژگی‏های موسوعه تاریخی امام مهدی (علیه السلام) توسط آیهٔ‏اللّه سید محمد صدر تدوین شده و اهمیت آن، مورد اشاره قرار گرفته است.(۲) هم‏چنین تاریخ دقیق شروع و ختم نوشتن این مقدمه گرانسنگ نیز ثبت شده است.

این اثر نفیس به چندین زبان زنده دنیا ترجمه شده است، ولی تصور می‏شود كه به دلیل فشردگی مطالب نیازمند شرح می‏باشد تا نكات ارزنده و نهفته آن آشكار گردد.(۳)

تلاش ما در این جزوه این است كه پیش‏درآمدی بر این بحث از دیدگاه شهید سید محمد باقر صدر داشته باشیم.

ویژگی‏های روش شهید صدر در بررسی مسئله مهدویت در كتاب «بحث حول المهدی»

۱) نگاه چند بُعدی به مسأله مهدویت

مسأله مهدویّت یك مسأله اعتقادی، تاریخی، اجتماعی سیاسی، می‏باشد؛ به همین دلیل سؤالات مورد انتخاب شهید صدر (ره) و پاسخ‏های ایشان ناظر به هر سه بعد بوده و با یك زاویه دید به این مسئله نگاه نكرده است.

۲) تشخیص دقیق مركز بحث و اولویت دادن به بحث‏های كلیدی

سؤالات و پرسش‏ها درباره امام مهدی (علیه السلام) بسیار متنوّع و زیاد می‏باشند، امّا این هفت سؤال انتخابی جنبه كلیدی دارند. بنابراین، برای یك جزوه مختصر و فشرده كه راه را برای محقّقان و آیندگان باز می‏كند، بسیار بجا است كه به سؤالات كلیدی بپردازد.

۳) شیوه بدیع درایجاد انگیزه برای خواننده و پژوهشگر

استفاده از شیوه طرح سؤال و پاسخ دادن به سؤال، اضافه بر ایجاد انگیزه مضاعف برای خواننده و جذابیت بحث، موضوع بحث را به طور دقیق طرّاحی می‏كند، جواب را به تناسب سؤال عرضه می‏نماید، و از حاشیه رفتن پرهیز می‏كند.

۴) نظم و دسته‏بندی مطالب در هر بحث

آن‏چه در چینش سؤالات نمایان است، دسته‏بندی بحث و نظم دادن به آن می‏باشد. منطقی فكركردن و منطقی جواب دادن و داشتن نظم در تفكر، در بررسی مسایل امری مهم می‏باشد كه در مجموعه تألیفات آیهٔ اللّه العظمی شهید سید محمد باقر صدر (قدس سره) به چشم می‏خورد. تلاش ایشان در عموم نوشته‏ها و تألیفات در بارآوردن انسان‏هایی اندیشمند ـ كه به طور نظام‏مند فكر كنند و بیندیشند ـ بسیار چشم‏گیر و تحسین‏برانگیز است و این رویّه كم نظیر می‏باشد.

۵) دقّت فوق‏العاده در طرح شبهه و در پاسخ شبهه

شهید صدر شبهه را بسیار دقیق و عمیق مطرح می‏كند و چه بسا بهتر از طرّاح شبهه، شبهه را تقریر می‏نماید. این دقّت، انسان را به تعمّق در بررسی مسایل وادار می‏كند. ایشان قوی‏ترین و روشن‏ترین پاسخ را انتخاب و با بیانی شیوا مطلب خود را عرضه می‏كند. این‏گونه اِعمال دقت، مخاطب خود را فردی پویا و دقیق و همیشه یك قدم جلوتر از دیگران بارمی‏آورد.

به همین دلیل مباحث كلامی شهید صدر در جرگه مباحث جدید كلامی و از نوع كلام جدید به شمار می‏رود. وی هم‏چنان كه نگاه درون دینی را خود را حفظ می‏نمود، همیشه نگاهی برون دینی نیز به مسایل داشت. و از این نظر پرورش یافتگان مكتب ایشان از لحاظ فكری و علمی بسیار قوی و توانمند می‏باشند. البته به شرط فهم و فراگیری دقیق آثار علمی شهید صدر و حركت هم‏گام با افق‏های فكری او.

۶) سهل ممتنع

بحث‏های شهید صدر ـ عموماـ و در این جزوه به طور خاص از نوع سهل ممتنع می‏باشد. بسیار عمیق و منطقی بودن در عین ساده بودن و تناسب داشتن با سطح‏های علمی متفاوت همراه با سلاست بیان و رسا بودن تعبیر كم‏نظیر یا بی‏نظیر است.

۷) توجه به مبانی مسلّم مكتب و حفظ اصالت و هویّت خود در برخورد با مسائل نو

۸) توان‏بخشی برای پاسخ دادن به شبهات مطرح نشده

این ویژگی یكی از ویژگیهای تألیفات و آثار علمی ایشان تقویت اندیشه شاگردان و پیروان برای پاسخ‏گویی به شبهات است كه از تلاش جدّی در نظریه‏پردازی و تحلیل‏های عالمانه و موشكافی مطالب سرچشمه می‏گیرد.

بنابراین، جامعیت و چند بعدی بودن، و انسجام در افكار و اندیشه‏های مطرح شده بسیار چشمگیر می‏باشد. هم چنین نگاه كلامی ـ فلسفی، علمی، تاریخی و جامعه‏شناسانه در این كتاب قابل ملاحظه می‏باشد.

۹) تمثیل

بهره‏برداری از مثال‏های قوی، ملموس و روشن برای تقریب مطالبِ معقول و ساده كردن مطالب عمیق قابل توجه می‏باشد.

۱۰) پرهیز از تعصب

منطقی بودن و جهان شمولی شهید صدر، از او انسانی غیر متعصّب در طرح مطالب اعتقادی ساخته است و باعث شده تا آثار علمی او همیشه زنده، غیربومی و فرامذهبی می‏باشد.

آن‏چه اشاره شد، برخی از ویژگی‏های شهید صدر در آثار علمی مكتوب و مطبوع او است كه این ویژگی‏ها به طور بسیار چشم‏گیری در بحث امام مهدی (علیه السلام) و مسئله مهدویت در كتاب «بحث حول المهدی» شهید صدر دیده می‏شود.

سید منذر حكیم

۱. چاپ اول موسوعه امام مهدی شهید صدر دوم در سال ۱۳۹۲ هجری قمری بوده است؛ در حالی‏كه تاریخ چاپ و نوشته صدر بزرگ كه با نام (بحث حول المهدی) منتشر شده است، سال ۱۳۹۷ هجری قمری می‏باشد، یعنی این مقدمه پس از صدور كتاب یاذوالمقدمه به رشته تحریر درآمده است. متأسفانه دومین چاپ موسوعه امام مهدی نیز كه در سال ۱۴۰۰ هجری قمری بوده این مقدمه به كتاب اضافه نشده است. بهترین چاپ برای (بحث حول المهدی) كه همراه با تحقیق و توضیحات ارزنده است از برادر فاضل و ارجمند جناب دكتر عبدالجبار شرارهٔ كه توسط مركز الغدیر للدراسات الاسلامیهٔ در سال ۱۴۱۷ چاپ و منتشر شده است.

۲. با كمال تأسف تقریظ و ستایش شهید صدر اوّل از موسوعهٔ الامام المهدی شهید صدر دوّم كه در نسخه باارزش دارالتعارف آمده است در برخی نسخه‏ها حذف شده است.

۳. و یك ترجمه فارسی تحت عنوان امام مهدی حماسه‏ای از نور توسط كتابخانه بزرگ اسلامی انجام شده است و ترجمه به زبان فرانسوی توسط مترجم توانا دكتر عباس بستانی انجام گرفته و به چاپ رسیده است.

۴. سوره قصص، آیه ۵.

۵. بحث حول المهدی، صص ۵۳ ـ ۵۴.

۶.بحث حول المهدی، ۵۴.

۷. بحث حول المهدی: ۵۴ ـ ۵۵.

۸. بحث حول المهدی، ص ۵۵ ـ ۵۶.

۹. انقلاب اسلامی ایران و دیگر انقلاب‏های گذشته در جهان تشیع دلایلی تاریخی بر صحت و سلامت این فهم و این نگاه به مسأله مهدویت است.

۱۰. بحث حول المهدی، صص ۸۴ ـ ۸۸.

۱۱. بحث حول المهدی، صص ۸۸ ـ ۸۹.

۱۲. امام محمد جواد، امام علی نقی، امام مهدی (علیهم السلام).

۱۳. سوره مریم، آیه ۱۲.

۱۴. امام مهدی حماسه‏ای از نور، صص ۵۶ ـ ۶۱، (با تصرّف).

---