استجابت, لطف پروردگار

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمود «هنگامی كه خداوند بخواهد نیازهای بنده اش را برآورد, به او اذن و توفیق دعا كردن می دهد» ۱

● چرا خداوند بعضی حاجات انسان را به سرعت اجابت نمی‏كند؟

رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله فرمود: «هنگامی كه خداوند بخواهد نیازهای بنده‏اش را برآورد، به او اذن و توفیق دعا كردن می‏دهد».۱

آثار عمومی دعا، معنویت، نورانیت، صفا و قربی است كه در قلب و روح انسان ایجاد می‏شود و آثار خصوصی برخی دعاها، رفع بیماری‏ها و گرفتاری‏هاست.

به ثمر نشستن درخت دعا و نیایش شرایطی دارد و بدون فراهم آمدن آنها، اجابتی كه مورد نظر نیایش‏گر است، محقق نخواهد گشت.

● موانع اجابت دعا

۱) گناه‏

یكی از عوامل مهمی كه رابطه انسان با خدای متعال را ضعیف می‏كند و مانع اجابت دعا می‏شود، نافرمانی از دستورهای خداست.

حضرت علی علیه‏السلام در دعای كمیل می‏فرماید: «پروردگارا! گناهانی را از من عفو كن كه موجب حبس و بالا نرفتن دعا می‏شوند و در جای دیگر از همان دعا چنین می‏فرماید: «ای آقا و مولای من! به عزتت قسم! از تو می‏خواهم كه بدی كردار و رفتارم، موجب پوشیده شدن دعای من از تو نشود.

امام باقر علیه‏السلام در این باره می‏فرماید: «بنده، حاجتی از خدا طلب می‏كند و مقرر می‏شود آن حاجت در زمانی برآورده شود؛ پس در این فاصله، او گناهی مرتكب می‏شود و در نتیجه، خداوند می‏فرماید: حاجت این بنده برآورده نشود و از آن محروم شود؛ چون او خشم و غضب مرا برانگیخت و همین باعث محروم شدن اوست.۲

۲) لقمه حرام‏

استفاده از درآمد حلال و پاكیزه، از دیگر شرایط اجابت دعاست كه امروزه بیش از هرزمان دیگر، لازم است به آن توجه شود. لقمه حرام تا چهل روز، مانع استجابت دعا می‏شود.۳

۳) قساوت قلب‏

گناهان زیاد كه منجر به قساوت و سنگدلی می‏شوند، از عوامل دیگر عدم استجابت دعا می‏باشند. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «خداوند دعایی كه از قلب قسی برخاسته باشد، اجابت نمی‏كند».۴

● عوامل اجابت دعا

۱) معرفت به خدا

گروهی خدمت پیشوای ششم امام صادق علیه‏السلام شرفیاب شدند و پرسیدند: ما دعا و نیایش می‏كنیم؛ ولی به اجابت نمی رسد؟ آن حضرت فرمود: «بدین جهت است كه آن كسی را كه می‏خوانید، نمی‏شناسید.۵

رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا می‏فرماید: «اگر خداوند را به شایستگی معرفتش می‏شناختید، با دعایتان می‏توانستید كوه را از جای بكنید...».۶

۲) حضور قلب‏

دعا، یعنی درخواست از خدای متعال برای برآورده ساختن حاجتی و طبیعی است كه این ارتباط، در صورتی مؤثر واقع می‏شود كه باطن انسان متوجه خدای متعال باشد و تضرع به پیشگاه او شكل بگیرد و انسان، فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «بدانید كه خداوند دعایی كه از قلب غافل برخاسته باشد، قبول نمی‏كند».۷

۳) رعایت زمان مناسب‏

در همه اوقات و همه لحظات زندگی، نیایش برای ما امكان پذیر است؛ زیرا همیشه روزنه‏هایی از دیوارهای این جهان كهنسال، بر بی‏نهایت باز است و ما از رصدگاه این كالبد خاكی، می‏توانیم آن سوی جهان را نظاره كنیم. سرود نیایش كه از اعماق جان برمی‏آید و به خاموشی اشتیاق دارد، شاید روح انسانی در خاموشی مطلق راز دیگری احساس می‏كند. لذت نیایش شبانگاهی، لذت وصف ناپذیری است. شاید در آن هنگام كه تاریكی مطلق فضای پیرامون ما را در برمی گیرد، روشنایی آن دریچه اسرارآمیز، روشن‏تر و نمودارتر می‏گردد.۸

در آیات صحیفه آسمانی و روایات توصیه شده است كه هرگاه نسیم رحمت الهی وزیدن گرفت و انسان احساس كرد دلش میل به سخن گفتن با خدا دارد، نیایش كند. علاوه بر آن، زمان‏هایی نیز در آیات و روایات، به عنوان وقت‏های مناسب برای نیایش سفارش شده است؛ مثل بعد از اقامه نماز، شب و روز جمعه، نیمه شب، از سحر تا طلوع آفتاب، هنگام بارش باران، هنگام تلاوت قرآن و اذان. در این لحظات، امید به استجابت بیشتر است.

۴) پیوستگی یاد خدا

شكی نیست كه انسان‏ها همواره نیازمند لطف پروردگار هستند و زمانی نیست كه از ذات اقدس خداوندی، بی‏نیاز باشند. به همین جهت، می‏بایست انسان در تمامی حالات - خوشی، ناخوشی، سلامت و كسالت - همواره به یاد خدا باشد.

امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «هر كسی كه در همه حال به دعا مشغول باشد، دعای او در هنگام گرفتاری به استجابت نزدیك تر است؛ چون فرشتگان در هنگام بلا می‏گویند: این صدای آشنایی است و دعای او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود؛ در حالی كه اگر انسان تنها در گرفتاری‏ها پروردگار را بخواند، دعا و نیایش از اجابت دورتر است؛ چون فرشتگان می‏گویند: این صدای ناآشنایی است.

۵) امیدواری به خداوند

دعا كننده، باید با امید و اطمینان كامل دعا كند؛ نه با شك و تردید و سوءظن. در دعای ابی حمزه ثمالی چنین می‏خوانیم: «بارالها! می‏دانم كه تو برای كسی كه به تو امیدوار است، در مقام و موضع اجابت هستی».

در اعمال بیست و هفتم رجب نیز چنین آمده است: «پروردگارا! با دعا و خواندنی از تو تقاضا و طلب می‏كنم كه یك فرد امیدوار تو را آن گونه دعا كرد و تو هم او را به آرزویش رساندی».

۶) اصرار و پافشاری در دعا

یكی از عواملی كه سبب استجابت دعا می‏گردد، اصرار در دعا می‏باشد. خدای متعال به دلایلی، گاهی اوقات دعای بنده خویش را سریعاً اجابت نمی‏كند؛ حال یا به علت گناهی است كه انجام داد كه باید توبه كند و یا به علت عدم وجود شرایط لازم و نیاز به فرصت برای استجابت دعا از مجرای طبیعی و یا به جهت این كه خدای متعال می‏خواهد بنده‏اش ارتباط خود را با او بیشتر كند و به درگاه او توجه زیادتر داشته باشد بنابراین، اصرار در دعا، خود می‏تواند عاملی در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزیدن در دعا، موجب خشنودی خداوند متعال است.

امام باقر علیه‏السلام می‏فرماید: «به درستی كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به یكدیگر برای ادای حاجات؛ در حالی كه آن را برای خود دوست دارد.۹

می‏فرماید: «به خدا قسم! اصرار نمی‏ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال برای حاجتی؛ مگر این كه آن را برآورده می‏سازد».۱۰

رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «خدای متعال، درخواست‏كننده را دوست دارد».۱۱

بنابراین، اصرار در دعا به پیشگاه الهی، گذشته از این كه موجب برآورده شدن حاجت می‏شود، خود امری مطلوب و مورد عنایت خداوند متعال می‏باشد و بدین جهت، هیچ گاه نباید از تأخیر در استجابت دعا دلگیر و نا امید شویم.

پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «خدا رحمت كند بنده‏ای را كه از خداوند متعال حاجتی را درخواست كند و بر آن اصرار كند؛ چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد».۱۲

به اجابت نرسیدن دعا، هرگز نباید باعث ناامیدی از رحمت پروردگار شود؛ زیرا گاهی ممكن است دعای شخص تا ۲۰ سال به تأخیر بیافتد.۱۳

در برخی از موارد، خداوند دعای بنده را مستجاب نمی‏كند؛ چون دوست دارد صدای بنده خود را بشنود و همواره او را بر در خانه‏اش ببیند.۱۴

۷) رعایت ادب‏

رعایت آداب دعا، در ارتباط موثر با خداوند، نقش مهمی دارد. آداب استجابت دعا عبارتند از:

الف) گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدا.

ب) فرستادن صلوات حداقل یك تا سه بار.

ج) استغفار و اظهار فروتنی و دوری از حالت طلب كاری و ... .

۸) برآوردن حاجت نیازمندان‏

خدمت به بندگان الهی، به خصوص رسیدگی به وضعیت فقیران مؤمن، سبب تقویت ارتباط انسان با خداوند و استجابت دعا می‏گردد. طبیعی است كه هر قدر اعمال نیك انسان بهتر باشد، لطف الهی به او بیشتر است.

۹) توسل به اولیای الهی‏

وسیله قرار دادن كسانی كه می‏توانند میان ما و خداوند واسطه شوند، نقش مهمی در اجابت دعا دارد. هر كسی به هر مقداری كه نزد خدای تعالی عزیز و آبرومند است، می‏تواند وسیله انسان به درگاه الهی، برای رسیدن به حاجت‏ها و نیازها باشد و در امر استجابت دعا، وساطت نماید. برترین كسانی كه از وجاهت و آبرومندی كامل نزد خداوند برخوردارند، معصومین علیهم‏السلام هستند و پس از ایشان، مقربان درگاه الهی - اهل معرفت و كمال - و حتی مؤمنان و كسانی كه اجمالاً آبرومند هستند، واسطه نزد خداوند محسوب می‏شوند.

پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله می‏فرماید: «خداوند عزوجل می‏فرماید: ای بندگان من! گرامی‏ترین خلق و پرفضیلت‏ترین آنان نزد من، محمد و برادرش علی و امامان بعد از وی هستند. اینان، «وسیله»ها به سوی من می‏باشند. هر كس حاجتی دارد و نفعی را طالب است و یا دچار حادثه‏ای سخت و زیان‏بار گشته و برطرف شدن آن را می‏خواهد، مرا به محمد و آل طاهرینش بخواند تا به نیكوترین وجه حاجت او را برآورم».۱۵

پس از این كه حضرت آدم مرتكب ترك اولی شد، در مقام توبه به پیشگاه خداوند فرمود: «پروردگارا! به حق محمد صلی‏الله‏علیه‏وآله از تو می‏خواهم كه مرا بیامرزی...».۱۶

در كتاب‏ها و مدارك معتبر اهل سنت، چنین آمده است: «هرگاه قحطی و خشك‏سالی پیش می‏آمد، عمر از طریق توسّل به عباس عموی پیامبر، طلب باران می‏كرد و می‏گفت: به خدا سوگند! عباس وسیله به درگاه الهی و دارای قرب و منزلت نزد اوست و خدایا! ما به وسیله عموی پیغمبرمان به تو روی می‏آوریم؛ پس سیرابمان كن».۱۷

عثمان بن حنیف می‏گوید: «روزی در محضر پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله بودم؛ حضرت به شخصی كه مشكل خود را به وی عرضه می‏كرد، شیوه دعا و توسّل را چنین تعلیم فرمود: برو وضو بساز و دو ركعت نماز به جا آور و پس از آن، خداوند را با این جملات بخوان: بارخدایا! از تو درخواست می‏كنم و به تو روی می‏آورم؛ به پیامبرت، پیامبر رحمت. ای محمد! من به حق تو به سوی خدایم روی آورده‏ام تا حاجتم برآورده شود. خدایا! پیامبرت را در مورد من، شفیع قرار ده».۱۸

۱۰) ترك شتاب و عجله‏

امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «همیشه مؤمن در خیر و آسایش است تا هنگامی كه عجله نكند؛ در غیر این صورت، ناامید می‏شود و دعا را ترك می‏كند. به درستی كه بنده، هنگامی كه دعا می‏كند، خداوند متعال، در صدد برآورده ساختن حاجت اوست تا زمانی كه او عجله نكند».۱۹

● شرایط خواسته و حاجت‏

الف) عدم مغایرت با حكمت الهی

خدای متعال، بر اساس حكمت خود، این عالم را طبق قوانین خاص اداره می‏كند و هیچ گاه، این قوانین را نقض نمی‏كند. بنابراین، استجابت دعا، باید از كانال قوانین و سنن الهی جریان یابد و اگر دعایی نقض كننده این مطلب باشد، مستجاب نمی‏شود؛ زیرا خدای متعال، فقط كریم نیست؛ بلكه حكیم نیز هست و هیچ صفتی از صفات او صفت دیگرش را نقض نمی‏كند.

امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «خداوند سبحان، حكمت خویش را نقض نمی‏كند. بنابراین، هر دعایی را مستجاب نمی‏سازد.۲۰

ب) موافق بودن با مصلحت

در ضمن شمارش عواملی كه باعث می‏شود حاجات انسان سریعاً اجابت نشود، یكی از مهم‏ترین آنها این است كه گاهی اوقات انسان از خداوند چیزهایی را درخواست می‏كند و فكر می‏كند كه اجابت آنها به نفع او می‏باشد؛ در حالی كه اجابت آنها، به ضرر اوست. در آیه ۲۱۶ سوره بقره آمده است: «چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن كه خیر شما در آن است و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آن كه شرّ شما در آن است».

۱) ری شهری، میزان الحكمه، حدیث ۵۵۸۳.

۲) مجلسی بحار الانوار، ج ۷۳، ص ۳۲۹.

۳) همان، ج ۹۳، ص ۳۵۸.

۴) میزان الحكمه، ج ۳، ص ۸۷۵.

۵) بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۶۸.

۶) سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج ۲، ص ۴۳.

۷) میزان الحكمه، حدیث ۵۶۰۶.

۸) نیایش امام حسین علیه‏السلام در عرفات، ص ۱۱.

۹) میزان الحكمه، ج ۲، ص ۸۸۰.

۱۰) همان.

۱۱) همان.

۱۲) همان.

۱۳) كلینی، كافی، ج ۲، ص ۳۵۵.

۱۴) همان، ص ۴۷۹.

۱۵) بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۲۲، ح ۲۰.

۱۶) مستدرك صحیحین، ج ۲، ص ۶۱۵.

۱۷) اسدالغابهٔ، ج ۳، ص ۱۶۵.

۱۸) مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۱۳۸.

۱۹) اصول كافی، ج ۲، ص ۴۷۴.

۲۰) میزان الحكمه، ج ۲، ص ۸۷۶.