اهدای خون در مسیر فرهنگ سازی

به مناسبت روز جهانی اهداکنندگان خون

خون ارزشمندترین ماده حیاتی است که با وجود پیشرفت‌های خیره‌کننده در علوم پزشکی هنوز جایگزینی برای آن یافت نشده است و از سوی دیگر نیاز به آن روز به روز افزایش می‌یابد. به علت افزایش حجم حوادث ترافیکی و گسترش روش‌های تشخیص درمانی در زمینه بیماران سرطانی و ژنتیکی نیاز بشر به خون و فرآورده‌های آن رو به افزایش است. سالانه تنها‌۱۵۰ هزار مادر در حوالی زایمان فقط به علت کمبود دسترسی به خون‌ جان خود را از دست می‌دهند. تامین خون تنها از فرد زنده امکان‌پذیر است، از این‌رو فرهنگسازی برای اهدای خون یک امری ضروری است. به همین منظر روز‌۲۴ خرداد به عنوان روز جهانی اهدای خون نامگذاری شده است.

در جهان سالانه حدود ۸۱ میلیون واحد خون تولید می‌شود، به تعبیر دیگر فقط یک درصد از جمعیت دنیا اهداکننده خون هستند در حالی که شمار نیازمندان خون رو به افزایش است. کمتر از یک‌‌سوم کشورهای دنیا مصرف‌کننده دوسوم خون‌های دنیا هستند و از سویی دیگر دوسوم کشورهای دنیا کمتر از یک‌سوم منابع خونی جهان را در اختیار دارند. این آمار حاکی از آن است که هنوز در کشورهای آفریقایی و بسیاری از کشورهای آسیایی فرهنگ اهدای خون نهادینه نشده است. اهدای خون نماد اهدای زندگی است و می‌تواند جان بسیاری از بیماران را نجات دهد، این امر در دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است. امروزه افراد زیادی در دنیا در کشور ما به امر پسندیده اهدای خون می‌پردازند که این کار آنها علاوه بر نجات همنوع می‌تواند برای جسم آنها نیز سودمند باشد.

● انتقال خون در ایران

از سال‌۱۳۲۴ به بعد انتقال خون‌های پراکنده‌ای در بیمارستان‌های مختلف انجام شده است. در سال ۱۳۳۱ به‌طور تقریبا همزمان مرکز خون ارتش و مرکز انتقال خون شیر و خورشید سرخ سابق تاسیس و شروع به کار نمود. در سال‌های‌۱۳۳۳ تا‌ ۱۳۳۷ اقداماتی جهت استاندارد کردن مراکز انتقال خون صورت گرفت که به نتیجه مطلوب نرسید.

در زمینه تهیه فرآورده‌های خون، مرکز خون ارتش از سال ۱۳۴۰ به بعد اقدام به تهیه فرآورده‌های سلولی (گلبول قرمز متراکم و پلاکت متراکم) و پلاسمایی (رسوب کرایو و پلاسمای منجمد تازه) در حد محدود نمود و در همین سال‌ها بود که با همکاری انستیتو پاستور ایران اقدام برای پالایش پلاسما و تهیه فرآورده‌های آن صورت گرفت.

از حدود سال‌۱۳۴۴ به بعد مجددا کوشش‌هایی در این سمت صورت گرفت. قبل از سال ۱۳۵۳ مراکز متعددی در ایران با امکانات محدود در بیمارستان‌ها، ارتش و هلال احمر جهت تامین خون بیماران نیازمند فعالیت می‌کردند. در آن زمان خون‌گیری تابع هیچ نوع ضابطه علمی‌ نبود و اهداکنندگان این مراکز غالبا به فروش خون خود مبادرت می‌نمودند.

تا این‌که سرانجام در سال ۱۳۵۳ کوشش‌های چند ساله به ثمر رسید و سازمان انتقال خون ایران قانونمند و تاسیس شد. با آغاز به کار سازمان انتقال خون در ایران این سیستم وارد مرحله جدیدی شد.

در ابتدا تمام هزینه‌های این سازمان از بودجه کل کشور به صورت کمک تامین می‌گردید. در سال ۱۳۵۸ در پی تجدید نظر کلی در بودجه کشور، سازمان انتقال خون به عنوان یک دستگاه دولتی وابسته به وزارت بهداری درآمد و تابع مقررات عمومی‌ دولت گردید.

مشکل عمده عدم وجود تشکیلات منظم برای جلب اهداکنندگان بود. سرویس‌های دولتی و خصوصی (بجز تا حدودی مرکز خون ارتش)، متکی به داوطلبین حرفه‌ای بودند که اغلب از افراد محروم جامعه بودند و در مقابل وجه ناچیزی، علی‌رغم برخوردار نبودن از سلامت کافی، اقدام به خون دادن می‌نمودند. پس از پیروزی انقلاب در سال‌۱۳۶۳ اساسنامه سازمان انتقال خون ایران تصویب شد و پس از تصویب اساسنامه، در جهت شکل دادن به ساختار اجرایی و تشکیلات سازمان، ۳ معاونت تولید و فنی، پژوهشی و آموزشی و اداری و مالی طراحی و به اجرا درآمد. سازمان به وسیله یک شورای‌عالی ۵ نفره مرکب از افراد متخصص به انتخاب وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اداره می‌شود. در سال‌۱۳۷۴ طرح شبکه خون‌رسانی کشور در شورای عالی تصویب و مورد اجرا گذارده شد. بر اساس این طرح سازمان انتقال خون ایران در قالب ۹ پایگاه منطقه‌ای آموزشی به اجرای برنامه‌ها و مسوولیت‌های محوله که در ستاد مرکزی سازمان تهیه و هماهنگ می‌گردد، می‌پردازد.

از ابتدای تاسیس سازمان تا سال ۱۳۵۷ بجز سازمان مرکزی سه پایگاه شیراز، اهواز و مشهد فعال بود.

هم‌اکنون سازمان انتقال خون ایران دارای ۲۰۶ جایگاه خون‌گیری ثابت در‌۱۴۱ شهر کشور است و تمامی ‌مراکز استان‌های کشور دارای پایگاه‌های انتقال خون و ‌۳۵ شهرستان نیز دارای مراکز انتقال خون هستند که خدمات خون‌رسانی را در سراسر کشور به عهد دارند. در حال حاضر مراکز تمامی استان‌های کشور دارای پایگاه‌های انتقال خون هستند که در آنها بخش‌های آزمایشات غربال‌گری روی خون‌های اهدایی، تهیه فرآورده و کنترل کیفی وجود دارد. همچنین‌۳۵ شهرستان نیز دارای مراکز انتقال خون هستند که مجهز به امکانات برای انجام کلیه فرآیندهای تهیه فرآورده و آزمایش‌های غربال‌گری هستند و بر روی تک‌تک کلیه واحدهای اهدایی آزمایش‌های غربال‌گری جهت بررسی عفونت با ویروس هپاتیتB ، ویروس هپاتیتC ، ویروسHIV و آزمایش سرولوژی برای بیماری سفلیس و سایر آزمایشات لازم را انجام می‌دهند.

در حال حاضر سازمان انتقال خون در ایران بالاترین و تنها مرجع تصمیم‌گیری در زمینه تامین و توزیع خون و فرآورده‌های خونی سالم در سطح کشور است و تمامی ‌تصمیم‌گیری‌ها در ارتباط با فرآورده‌های خونی مستقیما به این سازمان مربوط است.

● بررسی خون‌های اهدایی

سازمان انتقال خون وظیفه دارد سلامتی خون‌های اهدایی را تامین کند. به همین دلیل پیش از دریافت خون از یک اهداکننده داوطلب، باید مطمئن شد که او شرایط لازم برای اهدای خون را داشته باشد و خون نیز از سلامت لازم برخوردار باشد.

برای اطمینان از سلامتی خون‌های اهدا شده، هر واحد خون اهدا شده علاوه بر تعیین گروه و تعیین وجود آنتی بادی، از نظر این عفونت‌های مهم قابل انتقال از طریق خون شامل: هپاتیتB هپاتیتC ، ویروس )HIV( عامل ایدز و سفلیس نیز آزمایش غربال‌گری می‌شود.

اگر آزمایش مثبت گزارش شود، در هر حال خون اهدایی مصرف نخواهد شد. ولی برای تایید آن، «آزمایش تاییدی» انجام می‌گیرد. در صورت مثبت شدن آزمایش در این مرحله، اهداکننده از جهت درمان و پیشگیری از سرایت بیماری به دیگران، مورد مشاوره و آموزش قرار می‌گیرد و دیگر هیچ‌وقت تا پایان عمر نباید خون اهدا نماید. در صورت نامعین بودن آزمایش تاییدی، فرد باید مجدداً آزمایش شود. ولی در صورت منفی بودن آزمایش تاییدی احتمال بیمار بودن فرد بسیار کم است با این حال او دیگر نمی‌تواند خون اهدا نماید.

نکته‌ای که وجود دارد این است که در تشخیص اغلب بیماری‌های عفونی، پیدا کردن خود این عوامل مبنای آزمایش‌های رایج طبی نیست بلکه پیدا کردن آنتی بادی ضد عوامل بیماری‌زا در خون‌های آزمایش‌شده ملاک است. از زمان ورود عامل بیماری‌زا به بدن فرد آلوده تا ساخته شدن آنتی بادی ضد آن ممکن است هفته‌ها حتی ماه‌ها طول بکشد. در این فاصله زمانی، آزمایشات طبی آلودگی را نشان نمی‌دهند. به زبان دیگر در روند تشخیص آزمایشگاهی فاصله یا روزنه‌ای ایجاد می‌شود که این فاصله را به اصطلاح «دوره پنجره» می‌نامیم. در بیماری‌هایی مانند هپاتیت B،C و ایدز که با خون سرایت می‌یابند، از زمانی که ویروس بیماری‌زا وارد بدن می‌شود تا زمانی که بیماری توسط آزمایش خون قابل شناسایی شود، مدت زمانی طول می‌کشد. بنابراین در این دوره گرچه در خون افراد ویروس وجود دارد ولی نتیجه آزمایش آنها منفی است. بنابراین چنانچه این خون به فردی تزریق شود می‌تواند سبب انتقال بیماری به فرد دریافت‌کننده خون شود.

اینجاست که نقش مصاحبه اهمیت می‌یابد. با انجام مصاحبه و معاینه قبل از اهدا و اطلاعاتی که از داوطلب دریافت می‌شود، از کسانی که درمعرض آلودگی احتمالی به ویروس‌ها و عوامل بیماری‌زای مهمی‌ که می‌توانند از طریق خون انتقال یابند (مانند هپاتیت‌هایC و B، ایدز و سفلیس) خون دریافت نخواهد شد.

داشتن دقت و صداقت در پاسخ به پرسش‌هایی که به هنگام مصاحبه و معاینه پزشکی مطرح می‌شوند، از اهمیت فوق‌العاده زیادی برخوردار بوده و پاسخ غیرمسوولانه می‌تواند سلامت گیرنده خون را با خطر جدی روبه‌رو سازد.

لازم به ذکر است میزان مبتلایان به هپاتیتC وB در کشور بین‌۳/۰ تا یک‌درصد و‌۳ درصد است این در حالی است که شاخص هپاتیتC در بین اهداکنندگان خون ۱۲/۰ درصد در سال‌۸۶ بود که این میزان در سال ۸۷ به ۱۱/۰ درصد رسید و همچنین شاخص هپاتیتB که در سال‌۸۶ برابر‌۴۱/۰ درصد بود در سال ۸۷ به‌۳۶/۰درصد کاهش یافت. دسترسی به اطلاعات اهداکنندگان خون از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در این کاهش بود.

● روزی برای تقدیر

با هدف افزایش آگاهی‌ها درباره نیاز به خون سالم و مطمئن، تشکر و قدردانی از اهداکنندگان خون که امکان انتقال خون را فراهم می‌کنند و تشویق برای اهدای منظم خون از سوی اهداکنندگان مناسب و واجد شرایط سازمان بهداشت جهانی، انجمن بین‌المللی انتقال خون، فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و فدراسیون بین‌المللی سازمان‌های امور اهداکنندگان خون تصمیم گرفتند تا‌۱۴ ژوئن ( ۲۴ خرداد) زادروز کارل لاندشتاینر دانشمند فقید اتریشی و کاشف گروه‌های خونیC ، B،A به عنوان «روز جهانی اهداکنندگان خون» نامگذاری شود. با این انتخاب از سال ۲۰۰۴ همه ساله در روز‌۱۴ ژوئن و در سراسر جهان جشن روز جهانی اهداکنندگان خون گرفته می‌شود.

داشتن دقت و صداقت در پاسخ به پرسش‌هایی که به هنگام مصاحبه و معاینه پزشکی مطرح می‌شوند از اهمیت فوق‌العاده زیادی هنگام اهدای خون برخوردار استاین روز مراسم گرامیداشت میلیون‌ها تن در سراسر جهان است که داوطلبانه و بدون هیچ اساس مالی، برای نجات جان افرادی که نیازمند هستند، خونشان را اهدا می‌کنند.

افزایش سطح آگاهی عمومی‌ مردم نسبت به نیاز به خون و اهمیت اهداکنندگان داوطلب منظم، اشاعه شیوه‌های سالم زندگی برای سلامتی اهداکنندگان و بیماران دریافت‌کننده خون و حذف استفاده از خون اهداکنندگان دریافت‌کننده پول از اهداف اصلی دولت‌ها در مراسم روز اهداکننده خون در سراسر جهان است.

● نیاز به مشارکت زنان

در کشور ما زنان مشارکت بسیار کمی ‌در تامین خون مورد نیاز بیماران دارند. روزانه افراد زیادی به صورت داوطلبانه جهت اهدای خون سالم خود به پایگاه‌های انتقال خون مراجعه می‌کنند که سهم مردان در این میان بسیار بیشتر از زنان است و میزان آن به بیش از‌۸۸ درصد می‌رسد.

سهم زنان در اهدای داوطلبانه خون در ایران‌۱۲ درصد است اما این نسبت در کشورهای توسعه‌یافته آمریکایی، اروپای غربی و اقیانوسیه به‌۴۵ تا ۵۵ درصد می‌رسد. نسبت بسیار پایین سهم زنان در اهدای داوطلبانه خون در ایران دلایل متفاوتی دارد. تغذیه نامناسب زنان، بالا بودن میزان شیوع کم‌خونی و نبود تبلیغات کافی مهم‌ترین علل آن است.

بیشترین اهداکنندگان خون را در رده سنی ۳۰ تا ۳۵ سال قرار دارند. بیشترین گروه خون اهداییO مثبت و کمترین آنهاAB منفی است.

خون‌های اهدایی از طول عمر خاصی برخوردارند که بر اساس آن، خون‌های اهدایی مجاز به استفاده می‌شوند. همچنین خون‌های کهنه که از طول عمر آنها گذشته، معدوم می‌شوند. متوسط نگهداری خون‌ها با یکدیگر متفاوت است به عنوان مثال گلبول قرمز ۳۵ روز و پلاکت پنج روز قابل نگهداری است. پلاسما نیز ۲ تا ۳ سال قابل استفاده است.

● ضرورت فرهنگ‌سازی

چند دهه پیش مردم از اهدای خون ترس داشتند. تبدیل «اهدای پولی خون» به «اهدای جایگزین» و تبدیل اهدای جایگزین به «اهدای داوطلبانه» حاصل تلاش تدریجی و پیگیر از سال۱۳۵۳ تا به امروز است. اهدای خون در ایران بسیار زود پذیرفته شد و رواج پیدا کرد. سیاست‌های کلی پیش و پس از انقلاب در این خصوص رویکرد نسبتاً یکسانی به این موضوع داشته‌اند. سیاست اصلی تشویق افراد برای اهدای داوطلبانه خون بوده است، اما موانع ساختاری موجود در جامعه همیشه دستیابی به اهداف مورد نظر را با مشکل مواجه کرده‌اند.

امروز تقریباً همه اهداکنندگان خون با انگیزه دگرخواهانه اقدام به خون دادن می‌نمایند. این مساله نشان می‌دهد می‌توان براساس آموزش‌های علمی ‌اهداکنندگان را زیاد نمود. در این راستا لازم است رسانه‌های گروهی «آموزش» را جایگزین «تبلیغ» کنند و به جای تهییج احساسات و تحریک عواطف، دانش و اطلاعات را در اختیار جامعه قرار دهند.

فرهنگ‌سازی اهدای خون در سطح جامعه از مهم‌ترین اقدامات در جهت سلامت خون، حفظ و ارتقای آن است؛ چرا که هر چه بیشتر به مقوله فرهنگ‌سازی اهدای خون پرداخته شود علاوه بر تامین میزان خون کافی در همه زمان‌ها، می‌توان تضمین سلامت خون را به گونه‌ای پیش برد که نیاز به صرف هزینه‌های هنگفت در مرحله تست کم شده و جامعه اعتماد بیشتری به خون‌های اهدایی پیدا کند.

در سال ۲۰۰۷میلادی زمانی که دفتر صلیب سرخ در ایالت میشیگان آمریکا با کمبود گروه خونیO مواجه شد برای ترغیب مردم به اهدای خون یک دستگاه خودرو را با پیام تبلیغاتی «خون بده، ماشین ببر» جلوی بیمارستان پارک کرد و اعلام کرد تمامی‌ کسانی که تا قبل از‌۵ دسامبر خون اهدا کنند در قرعه‌کشی این جایزه شرکت داده می‌شوند. این امر برای این بود که بتوانند توجه عامه مردم را به پدیده مهم اهدای خون جلب کنند، اما خوشبختانه در کشور ما بارها مشاهده کرده‌ایم که در صورت بروز یک اتفاق نظیر سیل یا زلزله مردم در اهدای خون بر یکدیگر پیشی می‌گیرند و بدون هیچ منت و ادعایی در هر ساعت از روز یا شب در صف‌های طولانی ساعت‌ها به انتظار می‌نشینند تا بتوانند با دادن بخشی از خون خود هموطن خود را از مرگ نجات دهند.

برای سازماندهی این رویکرد خیرخواهانه و برای فرهنگ‌سازی اهدای خون و به منظور جذب، حفظ و نگهداری اهداکنندگان، دپارتمان ویژه‌ای در سازمان انتقال خون تشکیل شده است. این دپارتمان علاوه بر آشنایی نسل جوان با فرهنگ اهدای خون و این‌که مقوله اهدای خون تا چه حد برای پیشبرد کار طبیعی بخش سلامت لازم است، برنامه‌های متعددی را در سطح دبیرستان‌ها، دانشگاه‌ها و ارائه اطلاعات آموزشی به مردم اجرا می‌کند.

جمعیت کشور در آینده در حال مسن شدن است. با توجه به این‌که افراد بالای ۶۰ سال شرایط اهدا‌کنندگی خون را ندارند و در آینده نیاز به خون بیشتری احساس می‌شود باید فرهنگ اهدای خون را در سطح جوانان و نوجوانان گسترش دهیم که وارد شدن موضوع انتقال خون در دروس مقطع دبستان و راهنمایی از جمله این اقدامات است.

● ضایعات خونی

میزان ضایعات خونی در کشور در حدود ۱۲ درصد است. از این میزان ضایعات در حدود ۱۴ درصد مربوط به خون‌های آلوده و ویروسی است. ۶۰ درصد ضایعات نیز به دلیل نظارت کمتر در بیمارستان‌ها و بانک خون است، ضمن این که عدم هماهنگی در پخش و توزیع خون نیز یکی از دلایل ضایعات خونی است.

۵ درصد ضایعات خونی مربوط به خون‌های تاریخ گذشته یا برگشت داده شده است که در کشورهای صنعتی، این ضایعات خونی‌ ۴ درصد است.

این در حالی است که با مدیریت مصرف صحیح و علمی ‌خون و ارزشیابی بیمارستان‌ها و بانک خون در اصلاح مصرف خون می‌توان این درصد را نیز کاهش داد.

علی اخوان بهبهانی