ابرهای مه آلود کهکشان

آشنایی با منشاء ستارگان سحابی ها

زمانی که به شب می اندیشیم اولین تصویری که در ذهن مان می آید ستارگان هستند؛ ستارگانی که گاه با به اصطلاح چشمک زدن در خاطرمان به خوبی مانده اند. اما ستاره های آسمان واقعاً از چه تشکیل شده اند و منشاء آنها چیست؟ برای شناخت ستارگان و دانستن داستان چگونگی پیدایش آنها اول باید با اجزای بنیادی تر کهکشان به نام سحابی آشنا شویم.

سحابی ها همان طور که به شناخت ما در مورد نحوه تشکیل ستارگان کمک می کنند، گاهی هم نشانی از چگونگی مرگ یک ستاره اند. برخی از سحابی های کهکشان راه شیری را در زیر آسمان تاریک می توان با چشم غیرمسلح به صورت لکه یی مه آلود مشاهده کرد.

امروزه نه تنها دانش اخترشناسی بلکه تمامی رشته ها به یکدیگر پیوند خورده اند به طوری که هر پیشرفتی در هر بخشی از دانش همچون نردبانی است برای صعود به مقصدی که بشر خواهان آن است. به این ترتیب هرچه در هر بخش از دانش به پیش رویم به تبع به پاسخ برخی از سوالات رسیده و سوالات جدیدتر و پیچیده تری مطرح می شود. برای پاسخ به ابهامات امروز نه تنها بشر باید از قدرت تخیل، تفکر و خلاقیت خویش کمک بگیرد بلکه برای رسیدن به پاسخ های صحیح تر باید از تکنولوژی روز هم بهره بجوید. برای نمونه در رصدخانه های امروزی دیگر همانند گذشته از نگاتیوهای بزرگ برای عکسبرداری از بخش هایی از آسمان استفاده نمی کنند.

امروز سی سی دی های پرقدرت الکترونیکی دقیق با کاربردهای فراوان جای نگاتیوها را گرفته اند و همچنین بررسی های دستی، در عصر حاضر جای خود را به تحلیل های پیچیده و حتی شبیه سازی های بسیار شگفت انگیزی داده اند. شبیه سازی های رایانه یی به ما نشان خواهند داد نظریات دانشمندان برای نمونه در مورد نحوه تشکیل، عمر و سپس مرگ ستارگان تا چه حد درست است.

دقیقاً به خاطر وجود چنین پیوندهایی است که بشر از روی سیاره زمین، جنس مواد تشکیل دهنده، سن و سرگذشت جرمی با فاصله هزاران سال نوری را تشخیص می دهد. ستاره ها از اعضای اصلی کهکشان ها به شمار می روند و وجود ستارگان موجب پدید آمدن عناصر دیگر در عالم می شود. اما اولین و فراوان ترین ماده در کیهان هیدروژن است. هیدروژن ساده ترین عنصر است زیرا در حالت عادی تنها از یک الکترون و یک پروتون تشکیل شده است. در اخترشناسی به توده های ابری و گازی شکل بزرگ و متمرکزی که در بخش هایی از کهکشان وجود دارند، سحابی می گویند. سحابی ها از نظر ترکیب متفاوت هستند. اما وجود تفاوت ترکیبات آنها بسیار اندک است، زیرا آنها عموماً از هیدروژن تشکیل شده اند. گاه سحابی ها آنچنان بزرگ هستند که دو سمت آن از هم ده ها سال نوری فاصله دارد. سحابی ها به تنهایی از خود نوری تولید نمی کنند.

برخی از سحابی ها به دلیل وجود ستاره هایی که در داخلشان وجود دارد، رویت پذیر شده اند یا ستاره های اطراف سحابی، اتم های موجود در آن را به اصطلاح یونیده کرده (یعنی الکترون از اتم جدا شده و اتم دارای بار الکتریکی می شود) و به واسطه این فرآیند موجب تولید نور و همچنین دیگر امواج الکترومغناطیسی می شود. به این گونه ابرهای گازی، سحابی های نشری می گویند. دانشمندان دقیقاً با تجزیه کردن نور آنها به وسیله طیف سنج متوجه وجود عناصر مختلف در آنها می شوند. به این ترتیب دانشمندان توانسته اند متوجه شوند در سحابی ها مقدار کمی اتم اکسیژن، گوگرد، کربن، هلیم و نیتروژن هم وجود دارد، اما این مقدار مواد نسبت به هیدروژن موجود بسیار اندک است.

سحابی های دیگری هم در محیط های میان ستاره یی یافت می شوند که تنها نور ستارگان اطراف خود را بازتاب می دهند و گاهی تنها یک طول موج خاص را جذب خود می کنند. این گونه سحابی ها به نام سحابی های بازتابی شناخته شده اند.

اما بسیاری از سحابی های موجود در کهکشان ها قابل رویت نیستند. این سحابی ها گاهی از ذرات گازی و غبارهای درشت تشکیل شده اند و آنچنان متمرکز هستند که مانع از رسیدن نور ستاره های پشت خود می شوند. این گونه از ابرهای گازی که به نام سحابی های تاریک شناخته شده اند معمولاً با گسیل امواج فروسرخ وجود خود را نشان می دهند. گاهی هم ستاره هایی که در پشت چنین سحابی هایی قرار گرفته اند، کم فروغ دیده می شوند و ما می توانیم به این خاطر، وجود یک سحابی تاریک را در آنجا حدس بزنیم.

بخش زیادی از سحابی های تاریک، در صفحه کهکشان راه شیری قرار گرفته اند و دقیقاً به دلیل وجود همین گونه از سحابی ها است که ما از روی زمین نمی توانیم در نور مرئی مرکز بسیار درخشان کهکشان راه شیری را مشاهده کنیم.

اما در بین انواع سحابی ها، نوع خاص دیگری از ابرهای گازی وجود دارد که از انفجار یک ستاره در پایان عمر خود تشکیل شده اند. این گونه سحابی ها گازهایی هستند که لایه های هیدروژنی خارجی ستاره پیری بوده اند که اکنون در فضا پراکنده شده و صحنه یی زیبا را تشکیل داده اند. به این گونه سحابی ها به اصطلاح سحابی های سیاره نما می گویند. نام سیاره نما به این خاطر بر آنها گذاشته شده است که نخستین دفعاتی که این سحابی ها را با تلسکوپ های ضعیف و کم توان مشاهده کردند همانند سیاره یی گرد به نظر می رسیدند.

امین حمزه ئیان

www.Nutshell.ir