همه داستان هایی كه تا به حال خوانده اید

باید پذیرفت اتفاق هایی كه می تواند موضوع داستان مكتوب یا بصری را شكل بخشد, از چند اتفاق كلی خارج نیست, به دیگر معنا اتفاق هایی كه برای انسان در شرایط مختلف رخ می دهد, به طور حتم در یك چارچوب كلی قرار می گیرد مثلاً خیانت, قتل, گذشت, رقابت, فداكاری و این چارچوب ها را می توان تا حد مشخصی تقسیم بندی كرد

اندیشیدن در مورد این كه از پدیده های اجتماعی و فرآیندهای پنهان و آشكار هستی، كدامیك را برای باز نوشتن برگزینی، كاری دشوار و حتی نشدنی است، اما می شود با مراجعه به درونیات و سلایق به نقاط مشتركی از خود و پدیدارها رسید كه به موجب آن نوشتن به شكلی فواره ای بیرون ریز درون آدمی باشد.

مفاهیم اما، اگرچه به روایت برخی نامحدود، اما بعضی نیز معتقدند مفاهیمی كه می شود آنها را در قالب «پیرنگ» داستانی تعریف و به داستان تبدیل كرد، انگشت شمارند. بدین معنی مؤلف اگرچه اتفاق های بسیاری در شكل ها و موضوع های متمایز در اطرافش رخ می نماید، اما در زیرمجموعه یك تعریف كلی مورد بررسی قرار می گیرد. برخی مفاهیم از ازل در اندیشه آدمی ریشه دوانده و با زندگانی او همخوان بوده است و همین امر موجب شده به عنوان یك دغدغه عمومی در پس پشت ذهن او حضوری جاودانه داشته باشد.

باید پذیرفت اتفاق هایی كه می تواند موضوع داستان مكتوب یا بصری را شكل بخشد، از چند اتفاق كلی خارج نیست، به دیگر معنا اتفاق هایی كه برای انسان در شرایط مختلف رخ می دهد، به طور حتم در یك چارچوب كلی قرار می گیرد مثلاً خیانت، قتل، گذشت، رقابت، فداكاری و... این چارچوب ها را می توان تا حد مشخصی تقسیم بندی كرد، اما مسأله اصلی این جاست كه تفاوت ساختار داستانی یعنی چگونگی اتفاق ها، توالی های زمانی - مكانی و شخصیت پردازی و... نقاط تفاوت و تمایز اثری با اثر دیگر خواهد بود. اگرچه ممكن است، دو اثر به موضوع رقابت دو نفر با هم بپردازد، اما رابطه این دو با هم، چگونگی رقابت، پایان بندی آن اتفاق های هنگام داستان و... وجه تمایز اثر خواهد بود. به هر ترتیب شرایطی كه می توان برای تمایز و تفاوت «پیرنگ» اثری با اثر دیگر برشمرد به ۳۶ رسیده اند كه این تعداد در كتاب ژرژ پولتی با عنوان سی وشش وضعیت نمایشی مورد بررسی قرار گرفته است این «پیرنگ» ها عبارتند از:

● «لابه» یا «زاری» supplication:

لابه یا زاری یكی از «پیرنگ» هایی است كه به كرات در داستان های نوشتاری یا بصری موردتوجه مؤلفان قرار گرفته است. این «پیرنگ» كه سه سویه متفاوت همراه خود دارد، همیشه درگیر سلب و ایجاد حق برای یكی از سویه هاست، كسی كه ستم می كند، كسی كه ستم را متحمل می شود و دیگری كه قرار است میان این دو گروه داوری كند. با توجه دقیق به این موقعیت ها می توان دریافت كه بسیاری از داستان ها در ارتباط با این مسأله آفریده شده است. برای نمونه می توان به فراریانی كه در مقابل قدرتمند زانو می زنند، كسانی كه به هر نوع طلب بخشش دارند.

● رهایی

وضعیت بعدی كه در اثر ژرژ پولتی مورد بررسی قرار گرفته «رهایی» است. او عوامل مؤثر در این «پیرنگ» را نگون بخت، تهدیدكننده و منجی می داند. او معتقد است این وضعیت به نوعی در مقابل وضعیت نخست قرار می گیرد، زیرا در شكل اول نگون بخت به قدرتی نامصمم پناه می برد، اما در این وضعیت یك حامی غیرمنتظره، به میل خود، ناگهان به نجات شخص ناامید و درمانده می آید.

نگرش بسیاری از صاحبان اندیشه و فكر كه به نوشتار روی آوردند و شخصیت های متعددی خلق كردند به این «پیرنگ» قابل توجه و اشاره است. «رهایی» از تأثیرگذارترین «پیرنگ»هایی است كه انسان در طول تاریخ با آن مواجه بوده است. در واقع ذهن انسان همیشه در پی یافتن «رهایی» است و می پندارند «رهایی» همیشه از دریچه ای دور به او نگریسته است. پس چنین است كه در پس پشت اندیشه هایش همیشه به «رهایی» توجه داشته و آن را در ذهن خود بزرگ كرده است.

● انتقام و جنایت

وضعیت سومی كه می توان در این نوشتار به آن اشاره كرد «انتقام و جنایت» است. دو طرف مورد بحث در چنین نوشتاری جانی و انتقام گیرنده هستند. «پولتی» اشاره دارد «هنوز رضایت بخش ترین نمایش ها برای نژادهای اسپانیایی و لاتین، نمایش هایی هستند كه در آنها فرد می تواند عدالت را، هرچند غیرقانونی، اجرا كند».

انتقام شكل های متفاوتی در داستان می تواند داشته باشد. انتقام اشخاص به دلایل مختلفی از هم اتفاق می افتد كه هركدام از دلایل می تواند ساختاری داشته باشد كه آن را از داستان دیگر متمایز می كند، مثلاً انتقام برادر از برادر با انتقام دوست از دوست به خاطر توهین و افترا دارای دو ساخت كاملاً متفاوت می شود. انتقام جویی میان خویشاوندان یكی دیگر از وضعیت هاست كه به نوعی در همین وضعیت معرفی شد.

● تعقیب

تعقیب یكی دیگر از وضعیت هاست كه بن مایه داستان را شكل می دهد: «همان گونه كه وضعیت دوم عكس وضعیت اول بود، وضعیت تعقیب هم نشان دهنده نوعی انتقال به شكل نامعلوم در وضعیت هایی است كه خطر شخصیتی را تعقیب می كند، مثل وضعیت سوم «جنایت». حتماً آثار بسیاری تاكنون شما را مجذوب خویش كرده كه «بن مایه» آن «تعقیب» بوده است حال گاه این تعقیب به شكلی كاملاً اجتماعی رخ می نمایاند و گاه به شكلی درونی در وجود فرد اتفاق می افتد. پدیده ای كه شخص را با خود به رقابت برمی انگیزاند و البته شكل اول مشخصه ها و نمونه های فراوان تری نسبت به نوع دوم دارد.

● بلا و مصیبت

اتفاقی است ناخواسته و نادانسته، پیش از آن كه فكر كنی اتفاق می افتد، همه اتفاق های معمولی در چنین شرایطی رنگ می بازد. همه به بلا می اندیشند و راه برون رفت از آن. آثار بسیاری با این «پیرنگ» در تاریخ هنر مكتوب جهان و در هنرهای بصری آفریده شده است. این اتفاق از سیل و زلزله گرفته تا بروز بیماری ها در زندگی عادی مردم می تواند باشد، جدای از این كه رنج های درونی انسان هم كه خود موجب آن شده، در این مجموعه هم قابل نشانه گذاری است.

قربانیان خشونت یا بدبختی یكی دیگر از وضعیت هاست كه می شود آن را به گونه ای با دیگر وضعیت های نام برده، یكی كرد.

● شورش

دسیسه كه در سه قرن گذشته برای مردم جذابیت ایجاد كرده، زاده موضوعی است به نام «شورش»، توطئه های جمعی و فردی. «شورش» در قالب بن مایه های آثاری قرار گرفته كه در آنها دو قطب ستمگر و افراد زیردست حضور داشته اند. شكل مرسوم روایت این گونه آثار چنین است كه ستمگر با ابزارهای مختلف به زیردستان فرمان می راند، پس از مدتی جنبش هایی شكل می گیرند كه به تبع آنها جریان های بزرگ و شورش ها زور و زورگویی را شكست می دهند. این «پیرنگ»، آثار زیادی را در خود پنهان دارد.

● شهامت و جسارت

چارچوبی كه همه وضعیت ها را شكل می دهد، در این وضعیت به گونه ای طراحی شده است. به این صورت كه ابتدا طرحی هوشمندانه برنامه ریزی شده، سپس تلاشی جسورانه انجام می پذیرد و در نهایت پیروزی و موفقیت از آن طراحان می شود. تداركات جنگ، مأموریت های پرماجرا و... این موضوع را مانند برخی دیگر از موضوع ها به آسانی می شود با وضعیت های دیگر پیوند داد. درو اقع یكی از مباحث اساسی در طرح چنین وضعیت هایی این است كه اگر كلی نگری بر فضای ذهن ما حاكم شود به راحتی می توانیم وضعیت های بسیاری را با هم یكجا در نظر بگیریم.

● آدم ربایی

ربودن در داستان های جنایی و پلیسی نقش تعیین كننده ای دارد. در واقع اساس چنین آثاری بر «ربودن» شكل گرفته است. ربودن كودكان، زنان، وسایلی كه بعد در شكل های مختلف روایی موجب پیدا شدن یا نشدن، می شود. دزد یا می میرد یا می كشد و طرف ربوده شده یا آزاد می شود یا بر سر بداقبالی كشته می شود و بسیاری روایت دیگر كه می شود از «آدم ربایی» ساخت.

● معما

«پولتی» معتقد است این وضعیت جاذبه فراوانی دارد. در این حالت مخاطب بشدت تحریك شده و سراسر پی یافتن نقاط گمشده در اثر است. در معما دو شكل روایی وجود دارد. اول مخاطب با كلید معما آشناست و از تعلیقی كه در آن شخصیت ها برای یافتن كلید تلاش می كنند، لذت می برد و گاه حتی تلاش می كند به درون اثر رفته و به شخصیت ها كمك كند تا راه درست را بیابند و دوم مخاطب هم مانند شخصیت ها به راز و رمز اتفاقی كه افتاده آشنا نیست و همین مسأله او را تا پایان یافتن اثر پیش می برد. جست وجو، كشمكش، كشف و... از جذابیت های ایجاد شده در این «پیرنگ» است.

● دشمنی

یكی از وضعیت های بسیار تأثیرگذار در نوشتار و هنرهای بصری «دشمنی» است. دشمنی با وضعیت هایی چون «جنایت، رقابت، فداكاری، جاه طلبی، پشیمانی، قتل، جنون و... همراه است.

در این وضعیت دشمنی به دلایل مختلف اتفاق می افتد. دشمنی در خانواده و میان افراد آن كه به دلایل مالی یا حسادت یا هر دلیل دیگری مربوط است. دشمنی در روابط خویشاوندی، عشیره ای، نژادی، جغرافیایی و... آثار هنری زیادی را موجب شده اند. بسیاری از جنگ های تاریخی كه به صورت فیلم عرضه شده اند برپایه همین دشمنی شكل گرفته اند. اشاره به این نكته ضروری است كه لزوماً یك «وضعیت» به طور مشخص قابل فاصله گذاری نیست، زیرا مفاهیم بحث شده در رابطه ای اندام وار با هم قرار گرفته اند كه جدایی آن ها عملاً امكانپذیر نیست.

حسن گوهرپور

---