یکشنبه, ۱۴ بهمن, ۱۴۰۳ / 2 February, 2025
مجله ویستا

آغاز سال نو در دوره هخامنشی


آغاز سال نو در دوره هخامنشی

نوروز جشنی بسیار كهنسال است و بسی كهن تر از هزاره ها و حكومت ها

آیا هخامنشی چنین جشنی برای آغاز سال نو داشته اند و آیا همواره روز یكم فروردین و لحظه اعتدال بهاری و ورودی آفتاب به برج حمل ( بره ) را زمان برگزاری این جشن می دانسته اند؟ برای پاسخ به چنین پرسش هایی باید نگاهی به تقویم هخامنشی انداخت . در تقویم هخامنشی با توجه به كتیبه های به دست آمده مانند سالنامه های بابلی و همچنین متن های خزانه و باروی تخت جمشید می توان به دقت و به طور كامل زمان آغاز هر یك از ماهها و همچنین زمان دقیق كبیسه ها و آغاز سال نو را تعیین كرد. زمان نوروز همواره برابر آغاز ورود آفتاب به برج حمل ( بره ) دانسته شده كه زمان دقیق اعتدال بهاری نیز هست. دست كم از دوره ساسانی چنین مداركی در دست است. این زمان یكم فروردین و برابر با ۲۱ مارس در تقویم میلادی است. بنابر این باید انتظار داشت كه در تقویم هخامنشی آغاز روز یكم از ماه یكم هر سال برابر با یكم فروردین با ۲۱ مارس باشد. نخست از نظر زمانی باید بدانیم كه روز آغاز سال نو در دوره هخامنشی چه زمانی بوده است؟ آن طور كه از كتیبه های دوران هخامنشی بر می آید زمان آغاز سال نو زمان مشخص و دقیقی نداشته بلكه متغیر بوده و دلایل آن بسیار پچیده است. بنابر مدارك باقی مانده در سرتاسر دوران هخامنشی، زمان آغاز سال نو در دوره هخامنشی از ۲۱ اسفند ماه ( ۱۲ مارس ) تا ۹ اردیبهشت ( ۲۹ آوریل ) در نوسان بوده، ولی به طور كلی یك محدوده زمانی از یكم فروردین ( ۲۱ مارس ) تا سوم اردیبهشت ( ۲۳ آوریل) را در بر می گرفته است. بر اساس مدارك می بینیم كه در سرتاسر دوران هخامنشی سالی كه شروع سال نو در ۲۱ مارس ثبت شده سال سوم پادشاهی كمبوجیه است . آمار نشان می دهند كه بیشترین روزی كه در آن سال آغاز گشته روز ۲۹ فروردین ماه ( ۱۸ آوریل ) بوده و پس از آن بیشترین آمار برای روز آغاز سال نو، روزهای نهم، یازدهم و نوزدهم فروردین ماه كنونی بوده است. نمودار زیر نشان دهنده روزهای آغاز سال نو و تعداد كامل آنها در زمان پادشاهان هخامنشی است. در تقویم هخامنشی بر اساس محاسبه های بابلی ها، هر چند سال یكبار یك ماه كبیسه را به ماه ششم یا ماه دوازدهم اضافه می كرده اند، كه در این میان آغاز روز اول ماه سیزدهم یا همان ماه كبیسه دوم نشان می دهد كه آغاز این ماه در روز یكم فروردین و چند روز پیرامون آن نگاه داشته می شده است. در دوره هخامنشی ۹ بار ماه سیزدهم در سال های كبیسه با روز یكم فروردین آغاز شده است . با اینكه مدارك به جا مانده از دوره هخامنشی یك محدوده زمانی متغیر را برای آغاز سال نو نشان می دهند اما در این شكی نیست كه سال نو در دوره هخامنشی ( یا دست كم سال اداری و رسمی ) با بهار آغاز می شده است. این گردش زمانی بر اساس محاسبه های مشتركی بوده كه بیشتر در بابل و توسط كاهنان بابلی و مغان ایرانی ساكن بایل انجام می گرفته است گزارش های بسیاری گویای حضور مغان ایرانی در بابل است و آنچنانكه می دانیم كارهای رصدی نجومی، تقویم و گاهشماری همواره در دست روحانیون بوده است. در تخت جمشید مدرك و نوشته مستندی در دست نیست كه نشان دهنده برگزاری نوروز در تخت جمشید باشد، اما نمی توان پذیرفت كه با شروع بهار و زنده شدن طبیعت و آغاز سالی تازه، هیچ مراسمی برگزار نمی شده . اكنون می توان به بررسی نمونه هایی چند پرداخت تا در این زمینه راهگشا باشند. تالار آپادانا در تخت جمشید یكی از بزرگترین و مهم ترین ساختمان های سكوی تخت جمشید است و از جمله نخستین طرح های ساختمانی پیاده شده در این مجموعه بوده است. این كاخ به خوبی نشان می دهد كه به عنوان یك تالار بار یا كاخ تشریفاتی ساخته شده و طرح و ساخت آن در زمان داریوش و خشایارشا انجام گرفته است. دیواره داخلی پلكان شمالی و شرقی آن دارای نقوش برجسته بسیار زیبایی است كه می توان آنها را به چند گروه تقسیم كرد. نخست سربازان ایلامی هستند ودر پشت سر آنان به عنوان گروه دوم بزرگان و بلند پایگان پارسی و مادی هستند كه به صورت یك در میان به سوی پلكان میانی در حال حركت هستند. آنان در حال گفتگو با یكدیگر و یك همراهی دوستانه هستند برخی دستان یكدیگر را گرفته اند و برخی برگشته و با كسی كه دست بر شانه آنها گذاشته مشغول صحبت هستند. البته حالت گفتگو تصویر نشده بلكه به بیننده القاء می شود. بیشتر این بزرگان شاخه ای از یك گل نیلوفر آبی در دست دارند. در پلكان میانی این ساختمان دو نقش بر جسته وجود داشت كه بعدها از جای خود بیرون آورده شده و به تالار خزانه برده شده و در آنجا نصب گردیده است. این نقش كه اكنون به نقش بار عام خزانه معروف است و دراصل از آن تالار آپادانا بوده صحنه بار در برابر پادشاه است و آن طور كه شواهد نشان داده اند این شاه خشایارشاست مه داریوش شاه و ولیعهد هر دو در این صحنه گلی در دست دارند، گر چه این نقش بعدها به صورت یك نقش ثابت همیشگی و تشریفاتی هخامنشی در آمد، اما در بسیاری از این نقوش كه جزییات و حالت ها به خوبی رعایت شده و حالتی طبیعت گرایانه را به تصویر كشیده اند گویای این است كه همگی این افراد با گلهایی كه در دست دارند باید در زمانی در این حالت حاضر می شده اند كه فصل و زمانی مناسب برای رویش گل بوده ( بحث مصنوعی بودن این گلها به دلایل گوناگون مردود است ) . آن طور كه از گزارش های تاریخی بر می آید، ایرانیان همواره به باغ ها و پردیس ها توجه ویژه ای داشته اند ، حفاری های پاسارگاد نیز نشان داد كه كاخ های هخامنشی پاسارگاد در میان باغ ها و جویبارها قرار داشتند. سراسر تخت جمشید نیز آكنده از نقش گلها و گیاهان است. بنابر این وجود این گلها می تواند گویای این باشد كه محصول همین باغ ها بوده اند، حیاط ها و باغ هایی كه شاید در پایین سكوی كاخ ها قرار دادشته و گیاهان مورد نیاز توسط باغبانان سلطنتی در آنها كاشته می شده است. از نظر زمانی هنوز هم بهترین زمان برای شكوفایی گل ها در فارس، ماه فروردین واردیبهشت است، به ویژه برای گل نیلوفر آبی كه فصل های دیگر مناسب نیستند پس زمان این صحنه را می توان نیمه آغازین بهار دانست. نقوش دیگر پلكان شرقی و شمالی آپادانا به كسانی اختصاص دارد كه آنها را باج آوران و یا خراج گزاران نام داده اند، به این خاطر كه آنان در حال آوردن خراج ها و باج های سرزمین خود به حضور شاه شاهان هستند. این گفته نمی تواند درست باشد. همان گونه كه گفته شد از نقوش از نظر حالت بسیار طبیعت گرایانه تصویر شده اند، گرچه به شیوه پیكرتراشی هخامنشی ساخته شده اند. اگر شمار افراد هر گروه از نمایندگان هر كشور بیش از این بود یا چیزهایی كه با خود می آورده اند هدایای دیگری هم بود یا بیشتر بود، هنرمند می توانسته به راحتی آن تعداد را هم با تقسیم بندی مناسب به تصویر شده اند. هدایا نیز اگر بیشتر از این بوده هنرمند می توانسه با نشان دادن تصاویر دیگری انبوهی و حجم كلان آنها را نشان دهد. پس اگر میزان هدایا همین بوده، نمی توان گفت كه به عنوان باج و خراج سالانه یك سرزمین به شاه داده شده است، چرا كه چنین میزانی از هدایا هرگز نشان دهنده خراج سالانه یك سرزمین نمی تواند باشد. یك كاخ تشریفاتی هم مكان مناسبی برای حمل خراج سالانه كشورها نبوده و هرگز چنان حجم انبوهی از اموال گوناگون لزومی نداشته كه در آن مكان گردآوری شود. از نظر مكانی شوش به عنوان یك مركز اداری و حكومتی مكان مناسب تری به نظر می رسدو پس اگر این اشیاء و حیواناتی كه به حضور شاه برده می شوند، خراج نباشند، هدیه هستند هدیه هایی از سوی نمایندگان هر كشور به شاه چهره های آرام، شادمانه و لبخندهای مردمان كشورهای تابع هیچ نشانی از اجبار یا ترس و وحشت ندارد كه این اجبار و ترس در نقوش آشوری فراوان دیده می شود. پس اگر اینان هدیه آوران هستند . برای چه به شاه هدیه می دهند؟ سه فرض را می توان در اینجا مطرح كرد، یكی روز تولید شاه آن گونه كه در كتاب آلكیبیادس افلاطون آمده یونانیان را رسم جشن گرفتن در روز تولد برای ایرانیان یاد كرده اند فرض دیگر برای سالروز به تخت نشستن پادشاه است كه نباید زیاد به آن توجه كرد. چرا كه به تخت نشستن هر شاه گرچه سرآغاز تاریخ دوران سلطنت همان شاه است و تاریخ ها را از آن به حساب می آورند، اما این در برگیرنده مرگ پدر شاه نیز هست. در میان هخامنشیان پدران دارای جایگاه و اهمیت ویژه ای هستند، چون همواره شاهان هخامنشی در كتیبه های خود پدران خود را معرفی كرده و با تاكید از آنان سخن گفته اند پس چنین جشنی در این مورد نمی تواند درست باشد. مگر این فرض كه این مراسم به عنوان یك مراسم معارفه پس از به تخت نشستن و بافاصله زمانی از مرگ شاه پیشین باشد.فرض سوم جشنی است كه شاید برای آغاز سال نو یا آغاز بهار برگزار می شده و این هدایا برای آغاز سال نو به شاه داده می شده است. همانند این مراسم در دوره ساسانی برگزار می شده و امروزه نیز همچنان پا برجا واستوار است و آن عیدی دادن و هدیه گرفتن در این زمان است.


شما در حال مطالعه صفحه 1 از یک مقاله 2 صفحه ای هستید. لطفا صفحات دیگر این مقاله را نیز مطالعه فرمایید.