مجموعه تاریخی فرهنگی «گلستان»

مجموعه ارگ تاریخی تهران كه كاخ گلستان در آن قرار گرفته، در دوران صفویه ساخته شد، در دوران زندیه به مقر كریمخان زند تبدیل شد، در دوره قاجاریه قصر پادشاهان این سلسله شد، در دوران رضا شاه محل تاجگذاری وی و در دوران محمد‌رضا شاه محل پذیرائی از میهمانان خارجی گردید. پس از پیروزی انقلاب نیز همچون سایر عمارت‌های سلطنتی به صورت موزه درآمد.

در شماره‌های گذشته مجله «دوران» به معرفی مجموعه‌های تاریخی و فرهنگی نیاوران و سعد‌آباد پرداختیم. اكنون توجه خوانندگان گرامی را به معرفی یكی دیگر از این مجموعه‌ها به نام «گلستان» كه در جنوب تهران قرار دارد جلب می‌كنیم.

مجموع كاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و كهنترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران می‌باشد.

سابقه تاریخی ارگ سلطنتی كه محدوه مكانی تاریخی آن را در شمال خیابان و و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشكیل می‌دهد، به روزگار صفویه باز می‌گردد.

شاه طهماسب اول صفوی (۹۳۰ ـ ۹۸۴) نخستین پادشاهی بود كه در سفرهای خودبه قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یك فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی «حصار طهماسبی چهار باغ» و چنارستانی احداث نمود كه بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا كرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند.

در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت دربار شاهان صفوی قرار می‌‌گرفت و حتی شاه سلیمان (۱۰۷۷ ت ۱۱۰۵) كاخی در این شهر برای خود بنا نهاد، ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است.

كهنترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، «ایوان تخت مرمر» و «خلوت كریمخانی» متعلق به دوران كریمخان زند است. وی در نبردهای خود بر ضد محمد حسن قاجار در سال ۱۱۷۲ تهران را مركز اردوكشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران كه در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وكیل‌الرعایا حكومت ایران را در دست گرفت.

به فرمان او در تابستان‌ همان سال حصار ارگ مجدداً احیا شد و یك دسته حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحكومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد ( ۱۱۷۳) كه اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود، دستور داد یك دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبك ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند.

پس از مرگ كریمخانه زند در ۱۱۹۳ آغامحمد‌خان قاجار در ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشكر كشیهای دائمی كمتر در مقر حكومت خود به سر می‌برد، و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت. تا آنكه فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۱ بر تخت سلطنت ایران جلوس كرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران عمدتاً در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.

در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سر در باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تكیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد، محل سكونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد‌رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانهای خارجی تبدیل گردید.

پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر به صورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن دیدن كرده و از تماشای زیباییهای حاصل فكر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.

بخشهای مختلف این مجموعه درحال حاضر عبارت است از:

ایوان تخت مرمر، خلوت كریمخانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه ‌آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره‌خانه، تالار برلیان یا تشریفات، ساختمان كتابخانه، عمارت شمس‌العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، كاخ ابیض، چادرخانه

▪ ایوان تخت مرمر

روح ظریف هنرمند ایرانی با استعانت از هنرهای معماری، نقاشی، سنگتراشی، كاشیكاری،گچبری، آئینه‌كاری، خاتم‌سازی، منبت‌كاری و مشبك‌سازی، در واسط كاخهای سلطنتی قدیم، تركیبی بدیع و بنائی زیبا بوجود آورده كه شاید كمتر بتوان نظیر آن را در جای دیگر یافت.

ایوان یا تخت جایگاهی است كه مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار می‌شده است.

به نظر می‌رسد عمر بعضی از قسمتهای تخت مرمر كه از بناهای دوره زندیه می‌باشد از سایر بناهای موجود در كاخ گلستان بیشتر باشد.

در سال ۱۲۲۱ ه‍. ق فتحعلی شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهانی امر كرد تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در واسط ایوان نصب و مستقر گردد. این تخت كه از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكیل یافته، میرزابابای شیرازی نقاشباشی آن را طراحی كرده، و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمد ابراهیم اصفهانی بوده است. معماری و تزئینات این ایوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییرات زیادی كرد تا به شكل امروزی درآمد.

این ایوان در دوره قاجاره محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعیاد رسمی بود. آخرین مراسم رسمی كه در این ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان درسال ۱۳۰۴ بود.

▪ خلوت كریمخانی

در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سرپوشیده و ستوندار به صورت ایوان سه دهنه‌ای وجود دارد كه در مركز آن حوض جوشی ساخته شده و پیشتر از این آب، قنات شاه از میانه حوض می‌جوشیده است. این قسمت از كاخ گلستان كه جلوخان یا خلوت كریمخانی نامیده می‌شود، چنانچه از نامش پیداست، از بناهای دوره كریمخانه زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می‌آمده است.

این بناظاهراً در سال ۱۱۷۳ ه‍. ق احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، كه بنای جدید تالار سلام ساخته می‌شده است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروز تنها بخشی از آن باقی مانده است. قبلاً میانه این بنا حوضی كوچك وجود داشته كه آب قنات شاهی از آب‌ نمای این حوض بیرون می‌آمده و در باغ جاری می‌شده. این بنا خلوت كریم‌خانی نام دارد و در گذشته بخشی از اندرون خانه وی به شمار می‌رفته است.

در این محل نیز یك تخت مرمر قرار داد كه بسیار كوچكتر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. معروف است كه ناصرالدین شاه این گوشه كاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می‌كرده و قلیان می‌كشیده. ضمن آنكه سنگ قبر ناصرالدین شاه بعد از جابجایی‌های فراوان سرانجام در همین محل نگاهداری می‌شود.

▪ نگارخانه

مكان فعلی گنجینه یا پرده‌های ایرانی در ضلع شمال غربی باغ گلستان كه امروزه بعنوان نگارخانه و طبقه فوقانی آن كه به نام تالار موزه، سلام یا تاجگذاری باز شناخته می‌شود، در حقیقت ساخته و پرداخته و منتج از سفر اول فرنگستان ناصرالدین شا ه قاجار (چهارمین پادشاه از سلسله قاجار) در سال ۱۲۹۰ ه‍. ق و بازدید وی از موزه‌های آن كشورها و عزم ناصرالدین شاه قاجار در جهت ایجاد موزه‌‌های جامع‌تر می‌باشد كه به واقعیت ‌پیوست. این بنا دومین مكان از حیث اطلاق نام موزه بعد از موزه سلطنتی كه در داخل یكی از تالاهاری وسیع عمارت خروجی گلستان بین شمس‌العماره و گوشه شمال شرقی باغ قرار دارد و اولین از حیث جامعیت با تأسیس بنای اطاق موزه و سرسرا و حوضخانه و ملحقات دیگر آن، در جهت ایجاد موزه‌های جامع‌تر به شمار می‌رود.

طرح و معماری تالار موزه (سلام یا تاجگذاری)، تالار آینه و سرسرا و حوضخانه‌های مربوط به آن یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص به وسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمار باشی یا صنیع‌الملك و مباشرت بنائی آن با میرزا یحیی خان معتمد‌الملك و مباشرت بنائی آن با میرزا یحیی خان معتمد‌ الملك وزیر بنائی بوده است، یحیی خان برادر میرزاحسین خان سپه‌سالار (صدر اعظم ناصرالدین شاه و بانی مسجد سپه سالار) و چهارمین شوهر عزه‌‌الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار بود، گویا عملیات معماری این ابنیه در سال ۱۲۹۳ ه‍. ق به اتمام ‌رسید و قبل از احداث،‌ گویا در این مكان یعنی ضلع شمالی كاخ گلستان بنائی بنام تالار الماسیه و قبل از آن نیز محل دیورای بوده كه عمارت آصف‌الدوله را از باغ گلستان جدا می‌ساخته است، در ضمن قابل ذكر است كه به سب تاجگذاری پهلوی دوم در سال ۱۳۴۶ ه‍. ش تغییرات و تعمیراتی در سقف نگارخانه به جهت استحكام بخشی بعمل آمد.

ـ نگارخانه در حال حاضر شامل ۲ بخش می‌باشد:

بخش جنوبی كه در حقیقت بخشی از حوضخانه تالار موزه (سلام یا تاجگذاری) و در طی زمان تاكنون دارای كاربردهائی چون انبار تالار موزه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفنخانه بوده كه هم اینك به نمایش پرده‌های نقاشی عمدتاً متقدم تر دوران قاجار همچون اثاری از استاد میرزا بابا، مهرعلی، احمد، افشار، علی اكبرخان مزین الدوله، ابوالحسن ثانی یا صنیع‌الملك غفاری (عموی كمال‌الملك) و ... اختصاص یافته و بخش شمالی كه در زمان پهلوی دوم احداث و به مقر پاسدارخانه گارد سلطنتی اختصاص یافته بود هم اینك در برگیرنده آثار نقاشان متأخر دوران قاجار شامل آثار گرانقدر از هنرمندانی بنام، همچون استاد محمود خان صبا ( ملك‌الشعراء)، استاد محمد غفاری كاشانی (كمال‌الملك)، استاد مهدی یا مصورالملك، استاد موسی ممیز و ... می‌باشد.

لازم به ذكر است كه مجموعه این دو بخش در اواخر سال ۱۳۷۴ ه‍. ش به یكدیگر متصل و پس از مرمتهای لازم در سال ۱۳۷۶ ه‍. ش به عنوان نگارخانه گشایش ‌یافت.

نگارخانه مجموعه‌ای بی‌نظیر از رقم‌ها وپرده‌های نقاشی اساتید بزرگ ایران در طی دوره قاجار می‌باشد كه با وسواس و دقتی خاص در كنار هم چیده شده، رقم‌ها، اشخاص و اماكن همگی یادآور تاریخ دوران قاجار می‌باشد و سعی شده این چیدمان در برگیرنده سیر تحول در هنر نگارگری دوران قاجار بوده باشد تا بررسی و مقایسه آثار را ممكن سازد.

▪ حوضخانه

پس از سفر فرنگستان بین سالهای ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۸ ه‍. ق (۱۲۵۴ تا ۱۲۵۹ ش) به دستور ناصرالدین شاه قسمتهای شمالی كاخ گلستان شامل تالار موزه ( تالار سلام یا تاجگذاری) تالار برلیان و تالار عاج ( سفره‌خانه) با زیر زمین آن كه حوضخانه نامیده شد و دیگر ملحقات در دو طبقه تكمیل و احداث گردید.

در ضلع شمالغربی حوضخانه آب نمایی قرار داشت كه از قنات مهرگرد سرچشمه می‌گرفت و یك شاخه آن به حوض محوطه و شاخه دیگر آن به حوض بزرگ وسط سالن منتهی می‌گردید. حوض در زمان پهلوی اول تخریب و آنجا را به عنوان یكی از سالنهای موزه اختصاص دادند و مسی آب نما وبه لوله قطوری هدایت گردید كه تا سال ۱۳۶۰ قبل از شروع كار مترو جریان داشت.

این مكان كه محل استراحت درباریان بود، در زمان پهلوی دوم جهت مراسم جشن و سرور و اعیاد مذهبی مورد بهره‌بردرای قرار گرفت.

معماری داخلی حوضخانه كه مربوط به قاجاریه می‌باشد، تلفیقی از هنر اروپائی و ایرانی می‌باشد. در سال ۱۳۷۶ ه‍. ش حوضخانه به عنوان گالری نقاشی‌های اروپائی افتتاح گردید و در آ‌ن برگزیده تابلوهای اهدایی سران اروپایی به پادشاهان قاجار، از جمله آثار بدیع نقاشان مشهوری چون سیمون ون گلدنر و آیوازفسكی براساس سیر تاریخی و روابط سیاسی و فرهنگی درمعرض دید عموم قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۷ ه‍. ش حوضی كوچك به سبك حوضهای قدیمی به بنا اضافه گردیده است. لازم به ذكر است كه اشیائی نظیر ساعت، شمعدان و ... نیز داخل موزه قرار دارد، كه همه اهدایی می‌باشند.

▪ عمارت برلیان

در سمت شرقی تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد كه سطح كف آنها نسبت به كف تالار عاج و تالارهای دیگر پایین‌تر است.

در زمان ناصرالدین شاه بعلت كهنگی و فرسودگ بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران می‌كردند و به جایشان ساختمانهای جدید می‌ساختند.

در این زمان عمارت بلور كه از بناهای دوران فتحعلیشاه شمرده می‌شد را خراب كردند و در جایش عمارت امروزی را بنا نمودند. این عمارت در زمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورد استفاده قرار میگرفت. چون به سال ۱۳۱۸ ه‍. ق در زمان سلطنت مظفرالدین شاه در بنیاد ساختمان تالار شكستی افتاده بود، در ساختمان آن تعمیرات فراوانی صورت گرفت و بر تزئینات و شكوهش افزودند كه این موضوع از مضمون اشعار كتیبه سنگی بیضی شكلی كه در جبهه نمای تالار حك و نصب گردیده است به دست می‌اید.

یك نقاشی رنگ روغن زیبا از آثار یحیی خان صنیع‌الملك غفاری، به سال ۱۳۰۵ ه‍. ق تزئینات این اطاق را قبل از بازسازی نشان می‌دهد. این بازسازی توسط مظفرالدین شاه انجام شد.

▪ تالار عاج

بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قرار دارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققاً قبل از تالار سلام و تالار آئینه ساخته شده و از جمله بناهای دوره ناصری است. بعدها در زمان ناصر‌الدین شاه در نمای آن تغییراتی دادند كه به صورت امروزی درآمده است. در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می‌شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانیهای رسمی دربار بود. از این رودر آرایش درونی آن تغییرات عمده‌ای داده شده است.

یك نقاشی آبرنگ كه توسط محمودخان ملك‌الشعرا كشیده شده و در كاخ گلستان موجود است، نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می‌‌دهد.