پنجشنبه, ۱۱ بهمن, ۱۴۰۳ / 30 January, 2025
فقرروستایی وتخریب محیط زیست دركشورهای درحال توسعه
پس از جنگ جهانی دوم با رهایی بسیاری از كشورهای جهان سوم از استعمار و دستیابی آنها به‌استقلال سیاسی، فاصله و شكاف اقتصادی بین كشورهای فقیر و غنی بیش از پیش آشكار شد. در پی آن‌استراتژی رشد اقتصادی در راستای رسیدن به توسعه از طریق انتقال سرمایه، فن‌آوری و تجربیات‌كشورهای توسعه یافته در دهه ۱۹۶۰ اتخاذ گردید. در آن زمان عقیده بر این بود كه رشد اقتصادی‌موجب افزایش اقتدار كشور شده و توسعه اقتصادی را فراهم می‌كند. اما پس از یك دهه و در آغاز دهه۱۹۷۰ میلادی نه تنها رشد اقتصادی مورد انتظار در بسیاری از كشورهای جهان سوم محقق نشد بلكه دربرخی كشورها نیز كه رشد اقتصادی مناسب و قابل توجهی داشتند منجر به توسعه نگردید و رشد فزاینده‌فقر و نابرابری از یك سو و آثار سوء زیست محیطی و بوم شناختی حاصل از رشد اقتصادی از سوی دیگرموجب بالندگی و گسترش تفكرات چند بعدی در مورد توسعه گردید و پایداری توسعه برای اولین‌بار دردهه ۱۹۸۰ مورد توجه قرار گرفت. بدین معنا كه توسعه بایستی دربرگیرنده بهبود گسترده در تمامی سطوح‌زندگی جوامع و رفاه همگانی آنهابوده، سرمایه‌گذاری در تمامی بخشهای اقتصاد را مدنظر قرارداده و به‌ابعاد و جوانب زیست محیطی نیز توجه داشته باشد.(جنیفر.آ.الیوت.۱۳۷۸.ص۸)
بر این اساس یكی از چالشهای مهم دنیای امروز نابرابری بین كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ازیك سو و نابرابری منابع و امكانات در سطوح ملی به ویژه در كشورهای جهان سوم می‌باشد این مسئله‌سبب شده است كه فقر روستایی در اینگونه كشورها به عنوان یكی از مسائل حاد و بحرانی جلوه نماید.روستائیان در این كشورها كمترین سهم را از منابع، سرمایه‌ها و امكانات ملی دارند و بدین لحاظ فقرروستایی به یك چالش بزرگ توسعه انسانی و نیز یك معضل عمده زیست محیطی بدل شده است. اعتقادبسیاری از صاحبنظران بر این است كه فقر و به ویژه فقر روستایی كه موضوع مورد بحث ماست، امكان وتوان بهره‌برداری صحیح و پایدار از منابع محیطی را از بین می‌برد و از این رو موجب تشدید روند تخریب محیط‌زیست می‌گردد. چنانچه از یك نگاه سیستمی و جامع به مسئله بیندیشیم تخریب محیط‌زیست نیز به‌نوبه خود از طریق كاهش بهره‌وری منابع محیطی یا از بین رفتن آنها در درازمدت موجب تشدید فقر می‌شود و چنانچه این چرخه شوم متوقف نشود روند فزاینده فقر و تخریب محیط‌زیست تشدید خواهدشد.
مسئله دیگری كه نباید مورد غفلت قرار گیرد تأثیر نابرابریهای موجود بین كشورها و ملتها در تخریب محیط‌زیست می‌باشد. به بیان دیگر تخریب وسیع منابع محیطی از یك طرف ناشی از افزایش مصرف، بالابودن استانداردهای زندگی و یا بهتر بگوییم اسراف در بهره‌گیری از منابع در كشورهای پیشرفته بوده و ازطرف دیگر ناشی از فقر، محرومیت و ابتدایی بودن سطح زندگی بسیاری از ملل جهان است. به طوری كه هنوز سه چهارم مردم دنیا برای سوخت عمدتا به چوب نیازمندند. ( (UNDP.۱۹۹۱.p.۱۲كشاورزی گذرا shifting cultivation) (از طریق سوزاندن و كشت اراضی جنگلی هنوز رواج دارد و فشار مضاعفی بر محیط زیست در جریان تغییر كاربری اراضی به‌شهری، زراعی جاده و... وارد می‌شود. آنچه بر شدت این عوامل می‌افزاید افزایش سریع جمعیت‌كشورهای در حال توسعه در دهه‌های اخیر می‌باشد.
در هر حال باید توجه داشت كه مفهوم فقر پیچیده بوده و دارای ابعاد و جوانب گوناگون می‌باشد و ازدیدگاههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... پیرامون آن بحث شده است. از این رو تعامل بین‌فقرو محیط‌زیست و انواع فقر روستایی و تأثیر آن بر تخریب محیط‌زیست نیز یكسان نبوده و در این زمینه‌دیدگاههای متفاوتی وجود دارد.
ت●عریف و مفهوم فقر
مروری بر منابع و مطالعات انجام شده در زمینه فقر حاكی از آن است كه تعاریف و مفاهیم متعددی ازفقر از ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... وجود دارد كه دستیابی به مفهومی واحد از فقر را مشكل می‌سازد.
می‌یه و رابی از فقر تعریف وسیعی به دست می‌دهند زیرا در فقر: فقدان نسبی درآمد، دارایی،خدمات پایه، منزلت، امكانات آموزشی و تحرك اجتماعی و نیز عدم حضور و مشاركت درتصمیم‌گیریها به اشكال گوناگون، را می‌بینند.(آ.ال.هاگان.۱۳۷۴ص۳۲۴) متداول‌ترین تعریف‌فقر تعریف اقتصادی آن است. اكثر منابع در تعریف اقتصادی اتفاق نظر دارند و آن را ناتوانی در برآورده‌ساختن حداقل نیازهای انسان تعریف نموده‌اند. اما بلافاصله این سوال مطرح می‌گردد كه حداقل نیازهای‌یك انسان چیست؟ و شامل چه مواردی می‌شود؟ آیا منظور از حداقل نیاز غذا، مسكن و سرپناه است، یااینكه نیازهای اجتماعی و فرهنگی فرد را نیز دربرمی‌گیرد؟ اینجاست كه مفهوم فقر مطلق و فقر نسبی مطرح می‌شود: «فقر مطلق زمانی رخ می‌دهد كه افراد یا خانواده‌ها از تأمین حداقل نیازهای ضروری برای ادامه‌حیات بازمانند و تداوم زندگی یعنی گذشتن از امروز به فردا را مشكل و غیرممكن یابند و این بدان معناست‌كه نیازهای اساسی مانند، غذا، پوشاك، سرپناه ارضا نگردد و لذا انحطاط همه جانبه افراد یا خانواده‌هاآغاز گردد و در انحطاط جسمانی و وضع ظاهری منعكس شود و افراد و خانواده‌ها به معنای واقعی كلمه‌درمانده شوند و راه به جایی نبرند. اما فقر نسبی فاصله‌ای كم یا زیاد از ملاكهای معین شده‌ای رامی‌رساند. هر چه چنین فاصله‌ای زیاد شود، فقر نسبی به فقر مطلق نزدیكتر می‌گردد. با این حساب فقر نسبی‌با ارزش‌گذاری همراه است یعنی به هر تقدیر امروز به فردا می‌پیوندد. اما افراد یا خانواده‌ها از معیار تعیین‌شده به وسیله جامعه برای حداقل نیازهای لازم برای یك زندگی سالم با حفظ كرامت انسانی و رشد وتعالی فاصله دارند.»۱(پیران,پرویز,۱۳۷۵ص۱۰۱) برنامه توسعه سازمان ملل متحد((UNDP در گزارش توسعه انسانی سال ۱۹۹۷ خویش كه با تأكید بر مسئله فقر تهیه شده است فقر را پدیده‌ای چند بعدی می‌شناسد و معتقد است كه« فقر چهره‌های متعددی دارد و چیزی بیش از عدم تكاپوی درآمد می‌باشد. فقر در قالب وضعیت بهداشتی و آموزشی نامناسب، محرومیت ازدانش و ارتباطات، ناتوانی در به دست آوردن حقوق انسانی و سیاسی و نداشتن احترام و اعتماد به نفس‌جلوه می‌كند. علاوه بر این تخریب زیست‌محیطی و ناتوانی ملی هر جا كه افراد در فقر زندگی می‌كنند دیده‌می‌شود. در پشت این چهره‌های فقر واقعیت خشن زندگی یأس‌آور بدون امكان انتخاب و دولتهایی كه‌فاقد ظرفیت پاسخگویی به این وضعیت هستند قرار دارد.»(UNDP.HDR.۱۹۹۷.p.iii)جنبه‌های فقر از دید برنامه توسعه سازمان ملل متحد شامل موارد زیر می‌باشد:
۱ـ عمر كوتاه
۲ـ بیسوادی
۳ـ محرومیت
۴ـ فقدان ابزار و امكانات مادی
این ابعاد و جنبه‌ها می‌تواند در قالبهای مختلف با یكدیگر هم پوشانی داشته و تركیب شوند.(همان.ص۵ )
آرنولد و بیرد در رابطه با تعریف فقر معتقدند كه « فقر عموما در ارتباط با درآمد یا مصرف درمقایسه‌با خط فقر تعیین شده مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.امااین‌توافق‌وجودداردكه‌تعاریف‌مبتنی‌بردرآمدناكافی‌بوده‌وتلاشهای‌مختلفی‌برای‌تعیین‌متغیرهای‌بیشتری‌برای‌تعریف‌فقردرحال‌انجام‌است‌ودربعضی‌مواردبه‌شاخصهای‌كیفی‌نظیربرابری‌وآزادی‌نیز كشیده می‌شود.»آنان می‌گویند در زمینه محیط زیست و جنگل‌كه‌موضوع‌تحقیق‌ایشان‌بوده‌است،برخی‌ابعادگسترده‌ترفقرمهمتر به‌نظرمی‌رسندوتوجه‌به درآمدیا مصرف‌كافی‌نمی‌باشد.(j.e.m Arnold and et al.۱۹۹۹.p۲)
●فقر روستایی
نگاهی‌به‌وضعیت‌فقردرجهان‌سوم‌گویای‌آن‌است‌كه‌بیش‌ازیك‌چهارم‌ازجمعیت‌دنیای‌درحال‌توسعه‌درفقر بسر می‌برند، و در حدود یك سوم (۱/۳ میلیارد نفر) جمعیت‌جهان‌درشرایط‌درآمدی‌كمترازیك‌دلاردر روززندگی‌می‌كنند.جنوب آسیا با ۵۱۵ میلیون‌جمعیت‌فقیربیش‌از همه‌تحت‌تأثیر فقر انسانی می‌باشد.(UNDP.HDR.۱۹۹۷.P۳)از طرفی‌بررسیهای‌انجام‌شده‌حاكی‌ازآن‌است‌كه۶۳درصدآمارمربوط‌به‌فقردرسراسرجهان مربوط به فقرای روستایی است. در كشورهایی‌نظیربنگلادش۹۰درصدجمعیت‌فقیرراروستائیان‌تشكیل‌می‌دهند.این‌رقم‌در مورد آفریقای جنب صحرایی بین ۶۵ تا ۹۰ درصد می‌باشد. تقریبادر تمام كشورها در زمینه مصرف شخصی، دسترسی به آموزش، مراقبت بهداشتی، آب قابل شرب، دفع‌بهداشتی فاضلاب، مسكن، حمل و نقل و ارتباطات شرایط برای فقرای روستایی خیلی ناگوارتر و سخت‌تراز فقرای شهری است.( (Mahmood Hasan Khan.۲۰۰۱.p۲این‌درحالیست‌كه‌ریشه‌فقرشهری‌و پیآمدها، مسایل و معضلات ناشی از آن در شهرهای بسیاری ازكشورهای در حال توسعه ناشی از مهاجرت فقرای روستایی به شهر می‌باشد. بدین لحاظ بسیاری ازصاحبنظران توسعه با تكیه بر نظریات مكتب وابستگی و بهره‌گیری از مدلهایی نظیر مدل مركز ـ پیرامون‌فریدمن كه بر ماهیت استعماری رابطه مركز و پیرامون به‌ویژه در مقیاس ملی و ناحیه‌ای كه رابطه مبادله رابه سود مركز سیاسی و كلانشهرهای مهم این كشورها و به زیان شهرهای كوچك و مراكز روستایی‌می‌داند، معتقدند كه پیآمد این وضعیت دوگانگی اقتصاد و در نتیجه عدم تعادلهای اقتصادی، فضایی و آمایشی است كه در نهایت موجب تشدید فقر در نواحی روستایی كشورهای جهان سوم خواهد شد. از این‌رو فقر روستایی به عنوان یكی از عمده‌ترین معضلات و چالشهای اینگونه كشورها مطرح می‌باشد كه‌ویژگیها، علل و پیآمدهای متفاوتی نسبت به فقر شهری داشته و بدین لحاظ بایستی متناسب با این تمایزات‌مورد بررسی قرار گیرد.توجه به فقر روستایی به ویژه از این نقطه‌نظر حائز اهمیت مضاعف می‌شود كه بین فقر روستایی و مسایل و بحرانهای زیست‌محیطی یك رابطه معنی‌دار و تعاملی وجود دارد. این رابطه از یك نگاه‌سیستمی و كل‌نگر(Holistic) كنش و واكنش و تأثیر و تأثر متقابل فقر روستایی و محیط‌زیست را دربردارد. فقرروستایی به واسطه فشار بر منابع محیطی و بهره‌برداری غیراصولی و ناپایدار از این منابع موجب تشدیدتخریب محیط‌زیست می‌شود. تخریب محیط‌زیست و بحرانهای زیست محیطی نیز به واسطه تحلیل و ازبین بردن منابع مورد استفاده روستائیان، بر شدت فقر آنان می‌افزاید.
جعفرتوكلی ـ دانشجوی‌دكتری‌جغرافیاوبرنامه‌ریزی‌روستایی
فهرست منابع و ماخذ
الف ـ منابع فارسی
۱ـ الیوت، جنیفر.آ «مقدمه‌ای بر توسعه پایدار در كشورهای در حال توسعه» ترجمه عبدالرضا ركن‌الدین‌افتخاری و حسین رحیمی، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۸.
۲ـ پیران، پرویز «نگاهی به مفهوم فقر و فقرزدایی» اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال دهم، شماره یازدهم ودوازدهم، مرداد و شهریور ۱۳۷۵
۳ـ جزایری، ادریس و همكاران «فقر و روستا ـ مجموعه مقالات» ترجمه ابراهیم زاهدی عبقری و زهره‌كسایی، مجموعه اقتصاد كشاورزی و توسعه، ۷، ۱۳۷۳
۴ـ رحیمی سوره، صمد و همكاران «نگرشی بر جایگاه روستا و روستاییان در برنامه‌های فقرزدایی, مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسأله فقر و فقرزدایی، سازمان برنامه و بودجه، اردیبهشت ۱۳۷۵،جلد اول
۵ـ رضوی، سیدحسن و همكاران «فقر، روستا و توسعه ـ جلد اول، مفاهیم، رهیافتها و شاخصها» انتشارات مركز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی وزارت جهادسازندگی، ۱۳۷۷.
۶ـ ریردون، توماس و دیگران «رابطه فقر روستایی و محیط‌زیست در كشورهای در حال توسعه» ترجمه‌فریده فاریابی، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال سیزدهم، شماره سوم و چهارم، ۱۳۷۷.
۷ـ سازمان حفاظت محیط‌زیست «منابع طبیعی و توسعه پایدار ۲ـ جنگل» سال ۱۳۷۳.
۸ ـ شارا چاندرام، م.لله «توسعه پایدار: یك بررسی انتقادی» گزیده مسایل اقتصادی ـ اجتماعی، شماره ۱۲۷.
۹ـ كندی، پل «در تدارك قرن بیست‌ویكم ـ تصویر جهان تا سال ۲۰۲۵» ترجمه عباس مخبر، انتشارات طرح‌نو، ۱۳۷۲
۱۰ـ مركز آمار ایران« نتایج تفصیلی آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای روستایی ـ ۱۳۷۵» ۱۳۷۷.
۱۱ـ هاگان، آ.ال «كاهش مستمر سطح زندگی و حاشیه‌نشینی جمعیتهای روستایی در آفریقای زیرصحرایی پس‌از استقلال» مجموعه مقالات، فقر، پیشرفت و توسعه، ترجمه مسعود محمدی، انتشارات وزارت امورخارجه. ۱۳۷۴.
۱۲ـ هولت‌‌ـ‌جنسن،آریلد«جغرافیا، تاریخ و مفاهیم، مكاتب فلسفه و روش‌شناسی» ترجمه جلال تبریزی،انتشارات سیر و سیاحت، ۱۳۷۶.
ب ـ منابع انگلیسی
۱-Arnold, J.E.M and et al (۱۹۹۹) "Forests and the Poverty - Environment Nexus" Prepared for the UNDP/EC Expert workshop on Poverty and Environment. Brussels, Belgium.
۲-Barbier,E.B.(۱۹۹۹) "The Economics of Land Degradation and Rural Poverty Linkages in Africa"The United Nations University
۳- Bojo, J and et al (۲۰۰۱) "Poverty Reduction Strategies and Environment" World Bank, Environment Department.
۴-Cavendish,W.(۱۹۹۹) "Empirical Regularities in the Poverty - Environment Relationship of African Rural Households" TH. Huxely School, London, UK
۵-Deo,S.K.(۲۰۰۱) "Rural Poverty: role of energy and environment in India" Center for International Development, Harvard University, Cambridge, MA, U.S.A
۶- Duraiappah, A.K(۱۹۹۸) "Poverty And Environmental Degradation: a review and analysis of the nexus" World Development, Vol. ۲۶, No. ۱۲
۷- Hasan K.M (۲۰۰۱) "Rural Poverty in Developing Countries” - implications for public policy International Monetary Fund.
۸-Meadows, k. and et al (۲۰۰۱) "Notes on Causal Linkages Between Poverty and Environment in Kenya"poverty - Environment workshop,Nairobi
۹-Reddy,S.R.C and et al (۱۹۹۹) "Forest Dependence and Income Distribution in a Subsistence Economy:evidence from India" University of wales, Gwynedd, Uk
۱۰-UNDP Annual Report (۱۹۹۱) "Balancing Forest Use and Conservation"
۱۱- UNDP(۱۹۹۷) "Human Development Report" Published by Oxford University, p.iii
۱۲- Wunder, S.(۲۰۰۱) "Poverty Alleviation and Tropical Forests-what Scope for synergies?" Center for International Forestry Research, world Development, vol.۲۹, No ۱۱
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست