بررسی عنصر کشمکش در متن تئاتری

● انتقام جنایت در نمایش
پیرنگ‌ها (مایه‌های اصلی داستان) در هر روایتی مشترکات فراوانی دارند که می‌توان آنها را صورتبندی کرد. یکی از افرادی که این کار را انجام داد «ژرژ پولتی» بود. …

انتقام جنایت در نمایش

پیرنگ‌ها (مایه‌های اصلی داستان) در هر روایتی مشترکات فراوانی دارند که می‌توان آنها را صورتبندی کرد. یکی از افرادی که این کار را انجام داد «ژرژ پولتی» بود. او در کتاب «سی و شش وضعیت نمایشی» معتقد است تمام پیرنگ‌های ممکن، تنها گونه‌های مختلف سی و شش وضعیتی هستند که او در کتاب خود آورده است. پژوهش‌های او در حوزه نمایش و ادبیات به این نتیجه منجر می‌شود که تمام پیرنگ‌ها در واقع از تعارض‌های بنیادین عاطفه انسانی نشأت گرفته است و این تعارض‌ها هستند که آثار ادبی را شکل می‌دهند. او در کتابش تشریح می‌کند که چگونه برخی از معروفترین و محبوب‌ترین رمان‌ها، داستان‌ها و نمایشنامه‌ها از این وضعیت‌های اصلی نشأت گرفته و پرورش یافته‌اند و چگونه نویسندگان از درون این وضعیت‌های اصلی منبع تقریباً پایان ناپذیری از «پیرنگمایه» را استخراج می‌کنند. در این نوشتار که با «انتقام جنایت» آغاز می‌شود، برآنیم که در این یادداشت یکی از وضعیت‌های متن تئاتری را معرفی و شرح اجمالی دهیم.

«انتقام جنایت» یکی از پیرنگ‌های اصلی آثار داستانی و روایی است، بسیاری از نمایش‌ها، آثار داستانی و سینمایی را در ذهن داریم که بر پایه انتقام شکل گرفته‌اند؛ پس یکی از اساسی‌ترین پیرنگ‌های آثار نمایشی بی‌شک «انتقام جنایت» است.

انتقام در شکل کلی می‌تواند دو سویه داشته باشد: سویه اول انتقامی است که فرد از دریچه‌های قانونی متوسل شده و اقدام می‌کند و پاسخ جنایت را به‌اصطلاح، قانون می‌دهد؛ اما سویه دوم، انتقامی است که بدون حضور قانون صورت می‌پذیرد. در آثار ادبی هر دو این انتقام‌ها معمول است و بنابر «روایت» و «محلی» که قصه در آن به وقوع می‌پیوندد، این انتقام‌ها متفاوت است. مثلاً اگر در جوامع شهری پیشرفته مسئله انتقام مطرح ‌شود اصولاً از دریچه قانون این امر اتفاق می‌افتد، اما در جوامع بدوی و قبیله‌ای این انتقام‌ها به صورت قانونی است که در آن قبیله حاکم است. به هر حال «انتقام ِ جنایت» در نظر «پولتی» از این گزینه‌ها خارج نیست:

۱)انتقام به‌خاطر پدر یا جد: برخی از آثار سوفوکل و بایرن همچنین آتیلا اثر ورنر و بسیاری از نمونه‌های ادبیات منثور و منظوم فارسی بر پایه کین‌خواهی پدر یا پدربزرگ آفریده شده است.

۲) انتقام فرزند هتک حرمت شده: در جنگ، در میهمانی، مسابقه، مبارزه، شغل و فراوان موارد دیگر فرزندانی قربانی می‌شوند. قربانی شدن بر اثر توهین یا همراه توهین انگیزه دیگری است که می‌تواند اساس پیرنگ نمایشنامه باشد.

۳) انتقام فرزند و نوه: وقتی فرزندی یا نوه‌ای کشته می‌شود پدران به‌خاطر پایمال نشدن خون فرزند تلاش می‌کنند قاتل را یافته و از او انتقام بگیرند. فراز و نشیب‌های قصه و همچنین یافتن قاتل فرزند یا نوه از پیرنگ‌های اساسی آثار سینمایی، نمایشی و ادبی است.

۴) انتقام قتل زن یا شوهر: اینگونه کین‌خواهی به دلیل حفظ حرمت‌ها در فرهنگ شرق بیش از دیگر کین‌خواهی‌ها در آثار هنری دیده می‌شود. فرهنگ شرق خانواده را از ارکان مهم ساختار اجتماعی می‌داند و از این روست که موضوع شکستن این حرمت در بسیاری از آثار هنری دیده می‌شود.

۵) انتقام به سبب قصد توهین یا احیاناً توهین به همسر: گاهی این تعصب‌ها به جایی می‌رسد که حتی توهین به همسر می‌تواند قتلی را باعث شود.

۶) انتقام قتل کسی که دوستش داری

۷) انتقام دوست مقتول یا زخمی: در میان انواع انتقام‌ها این نوع انتقام در میان فرهنگ‌هایی که پایه و اساس محکمی دارد شایع‌تر است. در فرهنگی که حرمت دوستی پاس داشته شود، طبیعی است که در صورت خدشه‌دار شدن انتقام در پی خواهد داشت.

۸) انتقام به خاطر افراد فریب‌خورده در خانواده یا دوستان ۹- انتقام به سبب چپاول: «طوفان» اثر شکسپیر از همین نمونه شکل گرفته است.