واکاوی شکل گیری و اقدامات انجمن اخوت در عصر قاجار

صدور فرمان انقلاب مشروطه از سوی مظفرالدین شاه قاجار بی شک زمینه ساز بروز بسیاری از وقایع قرون اخیربوده است

صدور فرمان انقلاب مشروطه از سوی مظفرالدین شاه قاجار بی‌شک زمینه‌ساز بروز بسیاری از وقایع قرون اخیربوده است. از جمله این وقایع که در اثنای سیاست‌نگاری‌های متداول آن دوران کمتر به آن پرداخته شده است، می‌توان اجرای کنسرت‌های عمومی موسیقی در قالب گروه‌های موزیک را نام برد که گروه موسیقی انجمن اخوت از جمله این متقدمین محسوب می‌شود. انجمن اخوت از جمله مقولاتی در تاریخ ایران‌ است که به سبب پیچیدگی‌ها و دشورای‌هایی که این انجمن را در حیطه هنر، سیاست و اندیشه در هم تنیده است، بررسی آن را در هر یک از حیطه‌های یاد شده به صورت تک‌بعدی امری ابتر ساخته و چه بسا نگاه تک بعدی به این مقوله به ظاهر هنری، نگارنده را به هم‌آوایی با شبکه‌های پیچاپیچ قدرت در تاریخ ایران‌زمین متهم کند.

● شکل‌گیری انجمن اخوت

انجمن اخوت اندکی قبل از صدور فرمان مشروطه و درگذشت مظفرالدین‌شاه به دست صفا علی ظهیر الدوله از رجال دوره قاجار که در عهد ناصری در سمت وزیر تشریفات سلطان صاحبقران مشغول انجام امور مملکتی بود با بهره‌گیری از پدرخواندگی معنوی صفی‌علی‌شاه از بزرگان دراویش و صوفیان ایرانی و سرسلسله دراویش صفی‌علی‌شاهی، آغاز به فعالیت کرد.

پیرامون چگونگی آشنا شدن ظهیرالدوله با صفی علی شاه نقل است که ناصرالدین شاه وی را برای مراقبت از صفی علی‌شاه مامور ساخت اما ظهیر الدوله پس از چندی مجذوب صفی علی شاه شد و در سال۱۳۰۳ ه. ق دست ارادت به سوی وی دراز کرد.

ظهیر الدوله پس از آشنایی با صفی علی شاه در سال ۱۳۰۵ به صورت مخفیانه انجمن اخوت را با حضور عده‌یی از رجال که پیرو این سلسله بودند بر پا کرد، این انجمن به صورت هفتگی جلساتی را برگزار می‌کرد تا اینکه در پانزدهم شعبان سال «۱۳۱۷ ه. ق» ظهیرالدوله این گروه را با حضور یکصد و ده نفر از اعضا به صورت رسمی تشکیل داد.

ظهیرالدوله در واقع داماد ناصرالدین شاه قاجار نیز محسوب می‌شد که با دختر وی فروغ‌الدوله (تومان آغا) که زنی آزاداندیش بود عقد نکاح بسته بود. فروغ‌الدوله از همان ابتدا با مظفرالدین شاه و پسرش محمدعلی‌شاه که برادر‌زاده وی محسوب می‌شد به مخالفت پرداخت و علم حمایت از مشروطه‌چیان را بر افراشت.

● انجمن اخوت در عرصه هنر

انجمن اخوت در واقع اجتماعی از یکدلان هم‌مسلکی بود که همانطور که پیش‌تر از آن یاد شد به دست ظهیر‌الدوله که بعد‌ها نایب صفی علی شاه، سرسلسله درویشان صفی علی شاهی شد، راه‌اندازی شد.

در واقع واکاوی انجمن اخوت پیرامون تاریخ هنر از آن جهت دارای اهمیت است که به عنوان نخستین اجراهای عمومی موسیقی یا به عبارت دیگر کنسرت عمومی از آن یاد شده است، هرچند مخاطب این گروه را نیز طیف خاصی از اجتماع ایرانی یعنی برادران صفایی رقم می‌زدند که با شیوه مخصوص به خود و به شکل گزینشی امکان ورود به این محفل را دارا بودند، اما گروه موسیقی انجمن اخوت همواره در نگاه مورخان تاریخ هنر این مرز و بوم به عنوان گروهی که گروه نوازی و پرداخت حرفه‌یی جمعی موسیقی را از میان درباریان به سوی طیف‌های متوسط‌تر اجتماعی سوق داد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

دکتر ساسان سپنتا در کتاب چشم‌انداز موسیقی ایرانی در این باره می‌نویسد: «بعد از صدور فرمان مشروطیت (۱۳۲۴ ه. ق، ۱۹۰۶ م)، مظفر الدین شاه و چندی بعد محمد علی شاه بدون دعوت از نمایندگان مجلس تاجگذاری کرد و از همان ابتدا خصومت او با مشروطیت آشکار شد، حوادث آن تاریخ و بعد از آن از قبیل شورش تبریز، کشته شدن علی اصغرخان اتابک اعظم، پیمان سازش روس و انگلیس درباره تقسیم ایران، بازداشت آزادیخواهان در باغ شاه و بمباران مجلس و آغاز جنبش‌های مسلحانه ستارخان و باقرخان در تبریز، تشکیل اجتماعات و تشکیل انجمن‌های ایالتی در اکثر شهر‌ها و آغاز جنبش‌های ملی در مشهد، استر آباد، اصفهان، گیلان، همدان، لرستان، کرمان و بوشهر و گشاده شدن بسیاری شهر‌ها به دست آزادیخواهان و حوادث بعدی تحرکی را در مردم به وجود آورد و تجمع گروه‌ها را فراهم ساخت و سدی را که در برابر اجرای موسیقی در انظار عامه بویژه از سده اول ه. ق تا اوایل سده چهارم وجود داشت تا حدی برطرف کرد. نوازندگان از آن محیط اجتماعی به سرعت استفاده کرده و به تشکیل کنسرت‌هایی در فضای باز اقدام کردند.

یکی از نخستین کنسرت‌های عمومی در باغی نزدیک حومه شهر تهران آن زمان که باغ بهجت‌‌آباد نامیده می‌شد به مناسبت تولد حضرت علی (ع) توسط انجمن اخوت به وسیله صفاعلی ظهیر‌الدوله موسس آن، ترتیب داده شد که چند سال در همان روز ادامه داشت.

تعدادی زیادی نوازندگان آن زمان در آن کنسرت شرکت داشتند و برای آنکه بتوانند نغمه واحدی را بنوازند نوعی آهنگ ضربی که توسط درویش‌خان رییس ارکستر ساخته شد و به نام پیش‌درآمد نام گرفت در همنوازی مورد استفاده قرار گرفت، همان‌گونه که از نام پیش‌درآمد برمی‌آید، آن آهنگ مدخلی برای درآمد دستگاه مورد نظر به شمار می‌آمده است که بصورت ساده بدون هارمنی و به صورت یک‌ صدایی توسط نوازندگان ارکستر اجرا می‌گشت.»

همچنین روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایرانی در وصف انجمن اخوت و برگزاری جلسات این انجمن می‌نویسد: «اکثر مردم با ذوق و مخصوصا موسیقی‌شناسان آن عصر در این جلسات حضور یافتند و گویی سری بود که هنرمندان را به این خانه اهل دل می‌کشانید و در نتیجه کنسرت‌هایی در این جشن داده می‌شد. گاهی هم به غیر از روز جشن مولای متقیان به منظور کمک به امور خیر کنسرت‌هایی ترتیب می‌دادند: مانند کنسرتی که برای ترمیم خرابی‌های حریق بازار در سال ۱۲۸۸ در خانه ظهیر‌الدوله تشکیل شد.

رییس ارکســــتر، غلام حسین خان درویش بود و بهترین نوازندگان و خوانندگان زمانه در این کنسرت‌ها شرکت می‌کردند. گویند گاهی هیات ارکستر به بیست نفر هم می‌رسید از جمله نوازندگان تار که در این جلسات شرکت می‌کردند اشخاص زیر را نام می‌برند: دکتر مهدی منتظم‌الحکما و حسین هنگ‌آفرین نوازندگان سه‌تار از شاگردان خاص میرزا عبدالله- مشیر همایون و غلامرضا سالارمعزز و یوسف فروتن نوازندگان پیانو- ارفع الملک و یوسف‌خان صفایی و یحیی‌خان قوام‌الدوله‌یی و فخام‌الدوله و علینقی وزیری و اسمعیل قهرمانی و شکر‌الله معروف به شکری و حاج غلامرضا معروف به گاوی که همه تار می‌نواختند. حسین اسمعیل‌زاده کمانچه‌کش و تقی دانشور (اعلم‌السلطان) و رکن‌الدین خان و حسام‌السلطنه و حشمت دفتر نوازندگان ویولن. حاجی‌خان ضرب-رضا قلیخان نوازنده ضرب و آوازه‌خوان نایب اسدالله که او را نایب می‌گفتند و شاهیدی نوازنده نی-ناصر سیف و میرزا حسین ساعت‌ساز و سیدحسین طاهر‌زاده که آواز می‌خواندند. نغماتی که در ارکستر نواخته می‌شد عبارت بود از پیش‌درآمد‌ها و رنگ‌های درویش‌خان و تصنیف‌های شیدا. این را هم بگویم که میرزا علی‌اکبر معروف به «شیدا» چنانکه از نام پیداست خود در سلک اخوان و مردی وارست و تا قبل از پیدایش عارف مهم‌ترین تصنیف ساز بوده و برای انجمن اخوت هم تصنیفی به نام مولود نبی در سه‌گاه ساخته است.»

● درویش‌خان ،تاثیرگذار در انجمن اخوت

درویش‌خان موزیسین مشهور ایرانی یکی از تاثیرگذار‌ترین نام‌هایی است که در دیدگاه هنری به تاریخ انجمن اخوت مورد بررسی قرار می‌گیرد.

از درویش‌خان در کتاب واژه نامه موسیقی ایرانی نوشته مهدی ستایشگر که مرجعی مهم برای موسیقی ایران زمین محسوب می‌شود، اینگونه یاد شده است: «غلامحسین در کودکی جزو دسته موزیک عزیزالسلطان محسوب می‌شد و در تداوم آن به شعبه موزیک دارالفنون با فراگیری خط موسیقی، نواختن شیپور و طبل کوچک آشنایی پیدا کرد. بعد از اتمام دوره فراگیری نزد جناب میرزا حسینقلی، به دستگاه شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین‌شاه قاجار پیوست. لیکن زمانه، با روح آزادگی او، در دستگاه نوکر پرور بر او سخت می‌گرفت، تا ناگزیر به تهران گریخت. ترس از خشم شعاع‌السلطنه و فرمان او مبنی بر قطع انگشتان درویش‌خان، وی را ناگزیر به استعانت از مقام‌های بالاتر و دوستان و آشنایان کرد. ابتدا پدر ابوالحسن صبا (کمال‌السلطنه) به وساطت بر خاست، لیکن بعد‌ها فراش‌باشی شعاع‌السلطنه به کلاس درویش خان در تهران یورش آورد که وی را به شیراز بازگرداند، درویش گریخته و به سفارت انگلستان آن هم به مناسبت آشنایی با سرایدار سفارت پناه برد، هنر درویش که این بند را بر پایش افکنده بود، بار دیگر به داد او رسید و نوازندگی او مورد توجه همسر سفیر قرار گرفت و با شفاعت قدرتمندانه‌اش درویش خان را نجات داد.»

درویش‌خان پس از رهایی از شعاع‌السلطنه وقت خود را صرف کلاس موسیقی و تربیت شاگردان موسیقی کرد و رییس ارکستر اخوان صفایی شد. قطعات ضربی که تا زمان درویش رایج بود بیشتر با وزن شش هشتم و برخی رنگ‌ها و قطعات ضربی ردیف و بعضی چهار مضراب‌ها را می‌توان ذکر کرد.

در کنسرت‌های انجمن اخوت برای شروع اجرا و همنوازی اعضای ارکستر درویش‌خان ابتکار جالبی کرد و پیش‌درآمد را ابداع کرد.

● انجمن اخوت و شایبه‌های سیاست‌ورزی

سیاست‌ورزی اعضای انجمن اخوت و نزدیکی شاکله اصلی این انجمن با لایه‌های قدرت یکی از شایبه‌هایی است که همواره پیرامون این انجمن مطرح بوده است و در این اثنا برخی این انجمن را گروهی آزادیخواه و مدافع مشروطه و مخالف با نظام استبدادی حاکم بر حکومت وقت ایران برشمرده و برخی دیگر این انجمن و فعالیت‌های هنری آن را به مثابه پوششی برای فعالیت‌های سیاسی موسسان آن بویژه ظهیرالدوله و ارتباط با لژ‌های فراماسونری می‌دانند که تحت لوای آزادیخواهی اهداف تمامیت‌خواهانه گروه‌های قدرت را دنبال کرده است.

در خاطرات و اسناد ظهیر‌الدوله که به کوشش ایرج افشار منتشر شده است در این باره به بیان اظهارنظری از امین الملک پرداخته است: «عده‌یی از بی‌خبران معتقدند انجمن اخوت مروج روح تنبلی و بطالت بوده است و حال اینکه علاوه بر فداکاری‌هایی که انجمن اخوت برای ترویج آزادی و شکستن سورت تکبر عناصر فاسده استبدادی و برقراری اصول اخوت و مساوات در بین مردم کرده است...

انجمن اخوت برای تبلیغ آزادی و تربیت مردم خدمات گرانبهایی کرده است. اما آنچه بیش از همه به عنوان دستاویزی برای آرای موافق و مخالف با سیاست‌ورزی و ارتباط پنهانی با دست‌های پشت پرده جامعه سیاسی ایران در قرون اخیر قرار گرفته است حادثه حمله به منزل ظهیر‌الدوله و مرکز برگزاری جلسات انجمن اخوت در واقعه به توپ بستن مجلس توسط قوای دولتی و قزاق‌های تحت امر قوای شاهنشاهی ایران است که برخی با توجه به تعابیری نظیر فراماسونری بودن انجمن اخوت که در پی می‌آید آن را مجادله‌یی میان دو قدرت بزرگ آن زمان یعنی روسیه و غرب می‌دانند.

در اینجا باید افزود که پرداختن به جمیع اظهارنظر‌ها و ابعاد گوناگون حمله و غارت خانه ظهیرالدوله به علت نبودن مجال در این نوشتار امکانپذیر نیست.

محمد حسینی پژوهشگر تاریخ معاصر در مقاله‌یی که با نام انهدام و غارت انجمن اخوت در فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران در سال ۱۳۷۷منتشر شد در این باره می‌نویسد: «به نظر برخی انجمن اخوت از همان آغاز کانون فعالیت و همایش فراماسون‌های ایرانی وابسته به«گراند لژ» فرانسه بود و الگوی ظهیرالدوله در پی افکندن چنین محفلی در واقع همان انجمن‌های ماسونی فرانسوی بودند. گفته شده ظهیر‌الدوله پس از نیل به مقام وزیر تشریفات در دوره ناصرالدین شاه، در سفری به اروپا به مجمع فراماسونری وارد گشت و در بازگشت بر آن شد تا لژی در ایران ترتیب دهد.»

حسینی همچنین یاد آور می‌شود: «یکی از آشکارترین و برجسته‌ترین شواهد و قراین سیاسی بودن انجمن اخوت و فعالیت‌های سیاسی آن و در عین حال مبهم‌ترین واقعه در جریان حیات این تشکیلات، حادثه گلوله‌باران و تخریب و غارت منزل ظهیر‌الدوله و مقر انجمن اخوت در تهران در خلال اقدام شاه در بمباران مجلس و سرکوب مشروطه‌خواهان به شمار آمده است.»

هاشم محیط مافی نیز در کتاب مقدمات مشروطیت ظهیر‌الدوله را در شمار اعضای فراموشخانه میرزا ملکم‌خان درآورده است.

همچنین محمود عرفان مورخ معاصر در این باره می‌گوید: «وی[ظهیر‌الدوله] که از تجربه ناموفق و علل ناکامی ملکم خان آگاه بود با هوشیاری و تدبیر بیشتر کار خود را آغاز کرد و در نخستین گام با اخذ فرمانی از مظفرالدین شاه به محفل خود رسمیت بخشید و سپس با جلب رجال خوشنام به توسعه و تحکیم انجمن خود پرداخت برای پیروی انجمن از فراماسون‌ها، که دارای علامت مخصوص تیشه و پرگار بودند، ظهیر‌الدوله هم تبرزین، کشکول و تسبیح را که نشان درویشان بود، نشان انجمن قرار داد.»

محمود محمود در کتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان انهدام خانه ظهیر‌الدوله را اقدامی بر ضد فراماسون‌ها، به دستور محمد‌علی شاه می‌داند درباره چگونگی خروج اسناد ماسون‌ها از منزل ظهیرالدوله می‌نویسد: «اعضای انجمن، که قبلا از نقشه این حمله آگاه شده بودند، پس از هماهنگی با وزیر مختار فرانسه، شبانه به توسط میرزا محمودخان (محمود جم) اسناد و مدارک لژ مزبور را از مقر انجمن به سفارت منتقل کردند و بدین‌گونه فعالیت انجمن اخوت، که شاخه‌یی از فراماسونری«شرق اعظم» (گرانداوریان) بود، در محاق تعطیل افتاد.»

کتیرایی در کتاب فراماسونری در ایران درباره انتقال اسناد فراماسونری پیش از حمله به انجمن اخوت می‌نویسد: « اسناد را شبانه میرزا محمود خان (محمود جم) منشی سفارت فرانسه از خانه ظهیر‌الدوله به سفارت فرانسه منتقل کرد.» مهدی بامداد نیز در کتاب شرح حال رجال ایران این موضوع را که «چون منزل و خانقاه ظهیر‌الدوله مرکز فراماسون (لژ اوریان)، «و بر ضد شاه و دولت وقت بودند» به امر محمدعلی شاه به توپ بسته شد را متذکر شده است.

حسین سعیدی