جمعه, ۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 26 April, 2024
تحلیلی بر عملکرد مشروطه خوان بوشهر
رهبری، یکی از عوامل اصلی در جنبش‌های اعتراضی و انقلابی محسوب می‌شود. در مقابل، بیگانگان به منظور تضعیف آن همواره فرایند تمهید امکانات و تهییج منابع انسانی از سوی رهبری جنبش‌های اعتراضی و انقلابی را مورد هجمه قرار داده‌اند، به گونه‌ای که امکانات و منابع، قابلیت تجمع در راستای هدف ــ سلطه‌ستیزی ــ جنبش را نداشته باشند. در مقالۀ پیش‌رو، تلاش‌های سیدمرتضی اهرمی معروف به «علم‌الهدی» ــ با تکیه بر اسناد موجود ــ در هدایت مردم بوشهر در انقلاب مشروطیت بررسی شده است.
در مورد انقلاب مشروطیت و خیزش عمومی مردم در کرانه‌های شمالی خلیج فارس، به ویژه بندر بوشهر، مرکز بنادر و جزایر خلیج فارس، در عصر قاجار، تا کنون پژوهش مستقلی انجام نشده، در حالی که اسناد و مدارک تاریخی موجود بیانگر آن است که همزمان با قیام میهن‌پرستان ایرانی علیه استبداد صغیر در سال ۱۳۲۷.ق/ ۱۹۰۹.م، مردم بوشهر نیز همراه و همگام با دیگر شهرهای ایران در این رستاخیز ملی شرکت کردند و در متزلزل ساختن ارکان و پایه‌های نظام پوشالی محمدعلی‌شاه نقشی کارساز داشتند.
شایان نگرش است، با تکیه بر گزارش‌های بالیوز دولت انگلیس در بوشهر، که به سال ۱۳۲۷.ق/۱۹۰۹.م فراهم گردید، آغازگر نهضت جنوب ایران، آیت‌الله عبدالحسین لاری است که با توصیه به روحانیان طرفدار خود در بندرعباس، لنگه و بندر بوشهر کوشیده است تا حکومت بنادر را سرنگون سازد و نیروهای طرفدار خود را بر مسند قدرت قرار دهد؛ اقدامی که از پیامدهای مترتّب بر آن، به خطر افتادن منافع دولت بهیه انگلیس و مداخله مستقیم ناوگان دریایی آن کشور در این ماجراست.
در این مقاله تلاش شده است با تکیه بر اسناد موجود، گزارشی واقع‌بینانه از قیام سید مرتضی اهرمی معروف به «علم‌الهدی»، که با استناد به فتوای علمای بلندمرتبه نجف و توصیه آیت‌الله سید عبدالحسین لاری، پیشوای جنبش لارستان، رهبری مخالفان حاکمیت استبداد محمد علی‌شاهی را در بوشهر داشتند، به خوانندگان عرضه شود.
قدر مسلم آن است که برای بررسی انقلاب مشروطیت در بوشهر و نقش سید مرتضی اهرمی، که در آن برهه از تاریخ همراه و همگام با شهید رئیسعلی دلواری بوشهر را به تصرف در آورد و بر گمرک و سایر ادارات دولتی شهر سلطه یافت، بیشترین تکیه بر اسناد منتشرشده از وزارت خارجه انگلستان، گزارش‌های نماینده سیاسی انگلیس مستقر در بوشهر و جریده‌هایی خواهد بود؛ که در آن زمان در بوشهر و بمبئی به چاپ می‌رسید.
● جنبش مشروطیت در فارس
به دنبال ماجرای موسیو نوژ بلژیکی، مدیر کل گمرکات در دورهٔ مظفرالدّینشاه، که از عوامل مؤثر در تسریع سیر انقلاب مشروطیت به شمار می‌رود، و قیام مردم تهران علیه تعرفهٔ جدید گمرکی، فارس بعد از تهران، دومین منطقه‌ای بود که مردم آن در دوران حکمرانی شعاع‌السّلطنه، فرزند کوچک مظفرالّدین‌شاه، به سبب تعدّیات و ستمگری‌های وی، قیام کردند و خواستار عزل وی از حکمرانی فارس شدند.[۱]
جنبش مردم فارس آنچنان گسترش یافت که حکومت مرکزی مجبور گردید شعاع‌السلطنه را برکنار، و علاءالدوله را به حکومت فارس منصوب نماید، امّا جریاناتی در مرکز، این امر را متوقف ساخت و وزیر مخصوص (غلامحسین غفاری)[۲] به فارس آمد تا از تشنج منطقه بکاهد.
در اواخر ربیع‌الثانی سال ۱۳۲۴.ق، به دلیل ادامهٔ تشنج در منطقه فارس، وزیر مخصوص برکنار گردید و حکومت آن به علاءالدوله، که در آغاز مشروطیت حکمران تهران بود، سپرده شد. در دوران حکمرانی علاءالدوله در فارس، بعد از دو ماه مبارزهٔ مردم تهران و شهرستان‌ها، مظفرالدّینشاه فرمان مشروطیت را صادر کرد. این اقدام از جانب علمای شیراز و مردم با خرسندی روبرو گردید.
صدیق‌الممالک حاکم دشتی و دشتستان را علاءالدوله از حکمرانی آن منطقه برکنار کرد و هنگامی که آیت‌اللّه طباطبایی در تلگرافی به حاکم فارس خواستار رهایی و بازگشت وی به قدرت گردید، علاءالدوله به کشتار مردم به دستور وی و اجحافات ملی او اشارت کرد و در پاسخ ایشان نوشت: «خدمت ذی سعادت جناب مستطاب، حجّت‌الاسلام آقای آقا سیّد محمد مجتهد دامت افاضاته، تلگراف مبارک در مسألهٔ صدیق‌الممالک در چند روز قبل زیارت نمود، مشغول اصلاح کارها شده، امّا این آدم کاری نکرده است که بتوان اصلاح کرد. هفتاد نفر را بدون جهت کشته است که ورّاث آن‌ها در این جا ناله و آه دارند و دادخواهی می‌نمایند. مردم با او خونی شده، درصدد تلف او بودند بیست‌‌ودو هزار تومان باقی او بود، گفتم برود تهران حسابش را بدهد. همین دو روزه حرکت خواهد کرد. در انجام فرمایشات حاضرم. علاءالدوله.»[۳]
به دنبال استعفای علاءالدوله از حکمرانی فارس، و واگذاری قدرت به حبیب‌اللّه‌خان قوام‌الملک چهارم، که گرایش‌های ضد مشروطه‌خواهی داشت، اغتشاش و تشنج بار دیگر منطقهٔ فارس را فرا گرفت. در این برهه از زمان، لارستان به رهبری آیت‌اللّه سید عبدالحسین لاری پیشتاز مبارزات مشروطه‌خواهی شده بود. در همین زمان غلامحسین‌خان غفاری (وزیر مخصوص) نیز بار دیگر در نیمهٔ ذیقعدهٔ ۱۳۲۵.ق به حکمرانی فارس منصوب گردید.
● لارستان و جنبش مشروطیت
آغازگر جنبش مشروطیت در منطقهٔ لارستان، مرحوم آیت‌اللّه سید عبدالحسین لاری است. حرکت اصیل و خودجوش او از سال ۱۳۲۶.ق در پی بازگشت از شیراز آغاز شد. آشنایی نزدیک وی با بحران‌های شیراز موجب گردید به دفاع از آرمان‌های مشروطهخواهان اقدام، و با حمایت بی‌دریغ طبقات پایین و محروم جامعه، بستر مناسبی برای تثبیت انقلاب در آن منطقه فراهم نماید.
بازگشت سید به لارستان همزمان با به توپ بسته شدن مجلس در جمادی‌الاولی ۱۳۲۶.ق بود. بنابراین وی بلافاصله با ارسال نامه‌هایی به اطراف و اکناف، رفتار غیر اسلامی محمّدعلیشاه را محکوم کرد و حکومت او را خلاف شرع معرفی نمود.[۴]
به قدرت رسیدن محمّدعلیشاه در تهران، با تحولاتی در ساختار قدرت در فارس همراه بود. ظل‌السلطان از حکومت فارس عزل، و آصف‌الدوله به جای او منصوب گردید.
خروج ظل‌السلطان از منطقهٔ فارس به نفع مستبدان و جناح قوامی‌ها، که از دشمنان سید عبدالحسین لاری بود، تمام شد. کلیه جناح‌های حکومت صف‌آرایی نمودند و نیروهای طرفدار سید و حبیب‌اللّه خان قوام‌الملک به مصاف با یکدیگر اقدام کردند که در نتیجه تفنگداران سید موفق گردیدند بر اوضاع منطقهٔ لارستان تسلط یابند. در این کشاکش قدرت، یک سو نیروهای مشروطه‌خواه لارستانی، قشقایی، اصناف، بازار و انجمن‌های اسلامی و انصار و در سوی دیگر امام جمعه، خاندان قوام‌الملک و ایلات خمسه قرار داشتند.[۵]
اخبار پیروزی ملیون لارستان، در بندرعباس و بندر لنگه نیز تهییج و تحریک انقلابیان را باعث گردید و نیروهای هواخواه انقلاب، ضمن تسخیر گمرکات آن بنادر، بر اوضاع آن دو منطقه نیز مسلط گردیدند.[۶]
همان‌گونه که در صفحات بعد بررسی خواهیم نمود، پیروزی‌های ملّیون لارستان، بندرعباس و بندر لنگه حرکت گستردهٔ مردم بوشهر علیه مستبدان را باعث گردید، و بدین ترتیب مردم کرانه‌های شمالی خلیج فارس، از بندرعباس تا بندر بوشهر، به طرفداری از آرمان‌های مشروطه‌خواهی قیام کردند.
● جنبش مشروطیت در بوشهر
محمّدعلیشاه، با به توپ بستن مجلس در جمادی‌الاولی ۱۳۲۶.ق، دوره‌ای جدید در تحولات سیاسی ایران به وجود آورد که به استبداد صغیر معروف گشت. این اقدام وی با عکس‌العمل‌های سرسختانه‌ای از طرف نیروهای انقلابی ایران در سراسر کشور روبرو گردید.
اخبار قیام آزادی‌خواهان تبریز، گیلان، اصفهان و دیگر شهرهای ایران، که به دنبال به توپ بسته شدن مجلس و سرکوب مشروطهخواهان به شهرهای مختلف ایران رسید، روحانی جلیل‌القدر سید عبدالحسین لاری را ترغیب نمود تا هیأت‌هایی به سه ناحیهٔ داراب، بندرعباس و بوشهر اعزام نماید.
سیّد طی نامه‌ای به روحانی مبارز بوشهر، سیّد مرتضی مجتهد اهرمی، پیروزی‌های خود را بر نیروهای استبداد در منطقهٔ لارستان اطلاع داد. ماژور کاکس (Cox) در گزارش محرمانه خود به این نامه چنین اشاره می‌کند: «سید عبدالحسین لاری شرحی به یکی از ملّاهای عمده بوشهر نوشته و در آن اشاره نموده است که با قوام جنگ کرده، و او را به کلی مغلوب کرده، و اشعار داشته است که از پرداخت مالیات در لار اکیداً قدغن نموده است.»[۷]
سیّد مخالفت علنی خود را با محمّدعلیشاه اعلام کرد و همگامی مبارزان بوشهری را با نیروهای انقلابی لار، بندرعباس و لنگه خواستار گردید.[۸]
اخبار پیروزی ملّیون بندرعباس، لنگه و لار تهییج انقلابیون بوشهر را باعث شد و سیّد مرتضی با حمایت مردم در تدارک حملهٔ گسترده‌ای به مقرهای دولتی مستقر در بوشهر برآمد.
کاپیتان ترور (Trevor)، کفیل کنسولگری بوشهر که در غیاب ماژور کاکس (Cox)، سرکنسول انگلیس، در بوشهر انجام وظیفه می‌کرد، دربارهٔ چگونگی آغاز قیام سید مرتضی چنین گزارش کرده است: «وی [سید مرتضی اهرمی]، بنا به دستور عبدالحسین لاری و هم بر اساس احکام علمای بلندمرتبه شیعه در نجف، نهضت بوشهر را رهبری می‌کرد، و در این راستا با مشکل مواجه نبود، زیرا حکمران بنادر در محل حضور نداشت و پادگان بوشهر هم که از تعداد سیصد نفر سرباز اصفهانی تشکیل شده بود، ایستادگی نمی‌کرد. سید مرتضی تعدادی از روستائیان مسلّح از روستای خود، اهرم، و سایر روستاهای واقع در پس‌‌کرانه‌ها را در بوشهر مستقر ساخت و با کمک آن‌ها و ظاهراً به نام آرمان ملّیون کنترل بوشهر را در ۲۲ مارس در دست گرفت.»[۹]
علیمراد فراشبندی نیز دربارهٔ انگیزهٔ اصلی سید مرتضی مجتهد اهرمی از تصرف بوشهر، و ادارهٔ امور این شهر چنین نوشته است: «سید مرتضی علم‌الهدی اهرمی مردی مبارز به شمار می‌رفت، و به خاطر داشتن تمایلات شدید آزادی‌خواهی، مورد توجّه ملّیون واقع شده بود. این روحانی متعهّد و برجسته در زمان استبداد صغیر پس از وصول فتوای آخوند ملا محمّدکاظم خراسانی، بر آن شد که بوشهر را از تصرف مستبدین خارج، و طرفداران محمّد علی‌شاه قاجار را از آن بندر بیرون کند. به همین جهت ابتدا موضوع را با علما و تجّار بوشهری در میان گذاشت و پس از موافقت آن‌ها، رئیسعلی دلواری و زایرخضرخان و میرزا حسین‌خان برازجانی و خالو حسین بردخونی و رئیس عبدالحسن دشتی و احمدخان انگالی که در حیطهٔ نفوذ او بودند، برانگیخت تا برای تحقّق هدفش به همراهی تفنگچیان ابواب جمعی خود در وقت مقرّر به بوشهر عزیمت نمایند، رئیسعلی دلواری در این مبارزه پیشقدم شد.»[۱۰]
همان‌گونه که پیش‌تر آمد، سید مرتضی اهرمی با هماهنگی رؤسا و خوانین دشتی، دشتستان و تنگستان و نیروهای ملی مستقر در بوشهر، در شب اوّل ربیع‌الاول ۱۳۲۷.ق/ ۲۳ آوریل ۱۹۰۹.م در اقدامی سریع و بدون خون‌ریزی بوشهر را تصرف کرد و معزّالدوله، برادر آصف‌الدوله، حکمران فارس، را که حکمران بنادر بود، پس از چند روز به شیراز فرستاد و طرفداران وی ادارات دولتی را به تصرف خود درآوردند.
با استناد به گزارش کفیل کنسولگری مقیم بوشهر، سیّد مرتضی و ملّیون در آغاز قیام خود درصدد نبوده‌اند گمرک بوشهر را تصرف کنند، و به نظر می‌رسد که نیروهای انقلابی بوشهری اطلاع داشته‌اند که بر اساس وثیقه‌ای، در دوران حکومت مظفرالدّینشاه قاجار، گمرکات جنوب ایران در اختیار انگلیسی‌ها بوده است، امّا دگرگونی سریع تحولات بوشهر به نفع سیّد و هوادارانش سبب گردید بر خلاف انتظار انگلیسی‌ها، گمرک بوشهر نیز به تصرف ملّیون درآید.
● تصرف گمرک بوشهر به دست ملّیون
گمرکات جنوب ایران، که سالیانه هزاران تومان از بابت تعرفه‌های گمرکی آن به خزانه شاهی سرازیر می‌شد، بر اساس توافق‌نامه‌‌ای در قبال پرداخت وام به مظفرالدّینشاه چندین سال بود که در رهن انگلیسی‌ها قرار داشت، و قسمت مهمی از درآمد آن به عنوان اقساط وام به انگلیسی‌ها پرداخت می‌شد.[۱۱]
هنگامی که نیروهای ملّی طرفدار سیّد مرتضی گمرک را به اشغال در آوردند، کارکنان بلژیکی آن را برکنار کردند و موسس‌خان ارمنی را به مدیرکلی گمرکات منصوب نمودند. مقامات انگلیسی برای اینکه سیّد مرتضی و اتباعش در امور گمرک مداخله ننمایند، پرداخت مقرّری تفنگچیان حاضر در بوشهر را متعهد شدند و علاوه بر این، ماهی پنج‌هزار روپیه هم برای سیّد مرتضی تعیین کردند، اما سیّد مرتضی پیشنهاد آن‌ها، را که جنبهٔ سیاسی و دیپلماتیک داشت، رد کرد و صریحاً اظهار نمود که اجرای نظر آن‌ها بدون کسب اجازهٔ آخوند خراسانی به هیچ وجه ممکن نیست.[۱۲] دولت بریتانیا بلافاصله عکس‌العمل نشان داد و طی نامه‌ای توجه ملّیون بوشهری را به نکات ذیل معطوف کرد: ۱ــ عموماً گمرکات بنادر وثیقهٔ وام سیصدهزار پوندی است که چند سال پیش شاه [مظفرالدّین شاه] دریافت کرده است؛ ۲ــ وصول‌های فعلی گمرک بوشهر که ماهانه بالغ بر سی‌هزار تومان است، بابت پرداخت سود پیش‌پرداخت‌ها و حواله‌های پیش از اعتباری که شاه و وزرا دریافت کرده‌اند، به گونه‌ای ویژه در حال حاضر نزد بانک شاهی در گرو می‌باشد![۱۳]
انگلیسی‌ها خواستار آن شدند که رهبران ملّیون بوشهر و به ویژه سیّد مرتضی، به درخواست‌های دولت انگلیس به نظر احترام بنگرند، امّا سیّد برای ضربه زدن به منافع استبداد و استعمار درصدد برآمد این شریان مهم اقتصادی آن‌ها را قطع کند.
در اوّل ماه ربیع‌الاول ۱۳۲۷.ق سیّد مرتضی اهرمی رسماً به قنسول‌‌خانهٔ انگلیس نوشت که مهام حکومت را از جانب ملّیون در دست دارد، و وظایف مأموران محل را موقتاً عهده‌دار است و ترتیب حفظ جان و مال اتباع خارجه را خواهد داد.[۱۴]
جنرال قنسول انگلیس مقیم بوشهر، در گزارشی برای جرج بارکلی در تهران چنین نوشت: «اولین جواب مقطوع از سیّد مرتضی دیشب آخر شب به من رسیده که به طریق مراسلهٔ رسمی نزد یک نفری که واسطه است، فرستاده شده و او برای من ارسال داشته بود.
سیّد ابتدا بیان نموده که حفظ منافع مسلّمهٔ دولت و ملّت انگلیس یکی از فرایض اولیهٔ ملّیون است. پس از آن اشعار می‌دارد که برای اطمینان و استرضای قنسولگری در مساله عایدات گمرکی، من پیشنهاد می‌نمایم که قرارداد صحیحی در بین باشد و آن، این است که دستهٔ ملّیون برای مخارج یومیهٔ نگهداری تفنگچیان روزی پانصد تومان مأخوذ بدارند، و بقیه نزد یک نفر تاجر ایرانی معتبری که طرفین انتخاب نمایند، سپرده شود، و تا سه ماه نزد او به امانت بماند. در عرض آن مدت دستهٔ ملّیون جواب اخیر را تعویق انداخته و ضمناً از مراکز هیجان ملّیون دیگر کسب تکلیف خواهند نمود، یا دولت انگلیس برای اثبات دعوی خود اسناد ارائه خواهند داشت.»[۱۵]
سیّد مرتضی به‌رغم وعدهٔ مساعدی که به جنرال‌قنسول انگلیس مقیم بوشهر، مبنی بر کنترل ملّیون داده بود چند روز بعد به اتفاق تعدادی از تفنگچیان به دارالحکومه رفت و پرچم سلطنتی را پایین کشید و پرچم ملّیون را به جای آن نصب نمود. به دنبال خارج شدن کارگزار دولتی از شهر، اکثر طبقات بوشهر به هواداران سید مرتضی و ملّیون پیوستند.[۱۶]
محمّدعلیشاه، به منظور جلب توجّه سیّد مرتضی، به او لقب نظام‌العلماء را عطا کرد و ماهی پانصد تومان مقرری برای وی در نظر گرفت، و مراتب توسط معین‌التّجار به سیّد مرتضی ابلاغ شد، ولی سیّد که طبعی منیع داشت و مردی وارسته و آزاده بود، از قبول آن قویاً امتناع ورزید.[۱۷]
بوشهر قریب دو ماه در تصرف طرفداران مشروطه بود. در این مدت، سیّد مرتضی به رتق و فتق امور مردم مشغول بود و مشکلات و معضلات را از طریق موازین شرعی حل می‌کرد.
سر جرج بارکلی، در گزارشی که به تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۰۹.م (ربیع‌الاول ۱۳۲۷.ق) برای ادوارد گری، وزیر امورخارجه انگلستان، ارسال کرده، دربارهٔ نقش سیّد مرتضی اهرمی و سلطهٔ وی بر مقدرات مردم چنین نوشته است: «در حقیقت وضعیت و رفتار سیّد مرتضی مؤسس این جنبش بوده، واضح است بدون پیش‌قدمی و استعداد معتنابه تفنگچی، که او توانسته تهیه نماید، برای دستهٔ ملّیون امکان نداشت که بتواند به این سهولت بر قوای شاه فایق آیند. با تهوّر بسیار اتّحاد خود را با مقصود ملّیون مشهود داشت.»[۱۸]
دو ماه بعد از تصرف بوشهر، دولت وقت طی حکمی با موافقت انگلیسی‌ها، احمدخان دریابیگی[۱۹] را به سمت حکمرانی کل بنادر جنوب ایران منصوب نمود. احمدخان برای موفقیت در قلع و قمع سیّد مرتضی و نیروهای ملی طرفدار وی، در گام نخست به عراق عرب رفت و با جلب نظر گروهی از علمای نجف از راه عراق به بوشهر آمد تا در فرصت مناسب نقشه‌های شوم خود را اجرا کند.
در این زمان تعدادی از نیروهای به ظاهر طرفدار سیّد مرتضی، که غالباً صحرانشین بودند، به بازار بوشهر دستبرد زدند و اموال عده‌ای از مردم را غارت کردند.[۲۰]
دکتر عبدالکریم مشایخی
روابط سیّد مرتضی اهرمی با آلمان‌ها
با تکیه بر اسناد موجود در کتاب آبی و گزارش‌های روزنامهٔ حبل‌المتین، یکی دیگر از دلایل توطئه و اقدام انگلیسی‌ها علیه سیّد مرتضی و مشروطهخواهان بوشهری، نزدیکی سیّد به آلمان‌ها بوده‌است که از مدّت‌ها قبل تلاش می‌کردند تا نفوذ خود را در کرانه‌های شمالی خلیج فارس و به ویژه بوشهر گ
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران حجاب رئیس جمهور دولت رئیسی افغانستان گشت ارشاد پاکستان توماج صالحی کارگران رهبر انقلاب سریلانکا
کنکور سیل سردار رادان هواشناسی قم سیستان و بلوچستان سازمان سنجش فضای مجازی خراسان جنوبی شهرداری تهران سلامت پلیس
خودرو تهران قیمت خودرو دلار قیمت دلار قیمت طلا بازار خودرو ارز بانک مرکزی ایران خودرو سایپا مسکن
خانواده تلویزیون موسیقی فیلم سریال پایتخت ترانه علیدوستی سینمای ایران مهران مدیری بازیگر شعر تئاتر
کنکور ۱۴۰۳ عبدالرسول پورعباس
فلسطین رژیم صهیونیستی غزه اسرائیل آمریکا جنگ غزه روسیه حماس طالبان اوکراین ایالات متحده آمریکا طوفان الاقصی
فوتبال آلومینیوم اراک جام حذفی استقلال فوتسال تیم ملی فوتسال ایران بازی بارسلونا لیگ برتر انگلیس باشگاه پرسپولیس باشگاه استقلال تراکتور
هوش مصنوعی سامسونگ همراه اول ناسا بنیاد ملی نخبگان تسلا تیک تاک فیلترینگ
مالاریا کاهش وزن زوال عقل سلامت روان داروخانه