اقتصاد ژاپن بعد از زلزله

گسستی قاطع از گذشته

اقتصاد ژاپن با سرعتی بیشتر از آنچه انتظار می‌رفت، بهبود می‌یابد. آیا تغییرات گسترده‌تر نیز می‌تواند به سرعت رخ دهد؟

۱۳ مه گذشته، یوشیهیرو مورای، فرماندار استان سونامی‌زده میاگی عریضه‌ای خشم‌آلود را از روسای یک شرکت تعاونی که از مدت‌ها پیش بخشی از غنی‌ترین محل‌های ماهیگیری شمال شرقی ژاپن را در کنترل خود داشتند، دریافت کرد. شعار آنها این بود: «نمی‌گذاریم ماهیگیر حقوق‌بگیر شود.» آنها در این عریضه به برنامه مورای که گفته بود باید در عوض دریافت پول برای باز‌سازی وسایل آش و لاش‌ شده، بگذارند که شرکت‌های خصوصی در آب‌های میاگی ماهی بگیرند، پاسخ داده بودند. مورای که قبلا خلبان بوده، توجهی به اعتراض‌های آنها نکرد و متوجه شد که بیشتر‌شان بیش از ۶۰ سال سن دارند و به این ترتیب این صنعت به هر طریق در معرض خطر فرو‌پاشی قرار دارد. او بعدا به اکونومیست گفت که آزاد‌سازی سواحل میاگی به عنوان مدلی برای اصلاحات در سراسر کشور عمل خواهد کرد. او گفت: «هر جا انقلابی رخ دهد، همیشه درد و رنج‌هایی هم به وجود می‌آید.»

بعد از اینکه زلزله و سونامی ۱۱ مارس و بحران هسته‌ای متعاقب آن، ایمان شهر‌وندان ژاپن را به کشور خود و مدیرانش دستخوش دگر‌گونی کرد، این قبیل تصمیمات رایج‌تر شده‌اند. اکنون پرسش این است که آیا این شور و شوق به اصلاح تنها به باز‌سازی توهوکو، منطقه ویران‌شده در شمال شرقی محدود خواهد ماند یا از آن فرا‌تر خواهد رفت و مشکلات اضافه‌ظرفیت، بدهی‌های فراوان عمومی و روند کاهش قیمت‌ها را که از مدت‌ها قبل از فاجعه ژاپن را به ستوه آورده بودند، حل خواهد کرد؟

سرعت رفع مشکلات، امید‌ها را به این که اقتصاد ژاپن بعد از این شوک‌های آغازین دوباره بهبود خواهد یافت، بالا می‌برد. تولید صنعتی بین ماه‌های فوریه و مارس ۵/۱۵ در‌صد کاهش یافت که سقوطی شدید‌تر از رکورد پیشین ۶/۸ در‌صدی را که در فوریه ۲۰۰۹ و اندکی بعد از ور‌شکستگی لمن‌برادرز ثبت شد، نشان می‌دهد. ارقام این هفته نشان داد که جی‌دی‌پی ژاپن در سه‌ماهه نخست امسال در قیاس با سه‌ماهه پایانی سال گذشته با نرخ سالانه‌ای معادل ۷/۳ در‌صد کاهش یافته و اقتصاد ژاپن را به لحاظ تکنیکی به رکود فرو برده است. افزون بر آن کاهش تولید در ماه‌های آخر سال ۲۰۱۰، ۳ در‌صد بود، در حالی که مقدار آن قبلا ۳/۱ در‌صد بر‌آورد شده بود، اما اقتصاد‌دانان مستقل افزایشی را در نیمه دوم سال جاری پیش‌بینی می‌کنند که در مقایسه با آنچه بعد از ور‌شکستگی لمن رخ داد، پیشرفتی بزرگ است.

بهبود در توهوکوی مصیبت‌زده از آنچه بسیاری از افراد پیش‌بینی کرده بودند، سریع‌تر بوده. دولت می‌گوید که نود در‌صد بنگاه‌های تولید‌کننده‌ای که از این فاجعه آسیب دیده‌اند، امید‌وارند که تولید خود را به سطوح پیش از بحران در میانه تابستان گذشته برسانند. بعد از تلاش قهرمانانه رنساس‌الکترونیکس، شرکت تراشه‌ای زلزله‌زده‌ای که میکرو‌کنترلگر‌هایش برای کار بسیاری از خود‌رو‌ها حیاتی‌اند، تویوتا که به سختی آسیب دیده بود، امید‌وار است که تا پاییز روند عادی تولید خود را از سر گیرد.

تولید برق در توکیو نیز که با از‌کار‌افتادگی نیرو‌گاه هسته‌ای دای‌ایچی فوکوشیما و ژنراتور‌های دیگر در اثر زلزله و سونامی دچار آشفتگی‌های فراوانی شده بود، در حال احیا است و بهبود اقتصاد را بیش از پیش تقویت خواهد کرد. از ۲۹ مارس تا‌کنون موردی از قطع کامل برق رخ نداده است. توکیو‌الکتریک‌پاور (تپکو) که نیرو‌گاه فوکوشیما را در مالکیت خود دارد، امید‌‌وار است که حد‌اکثر ظرفیتش در تابستان امسال به ۵۶-۵۵ گیگا‌وات برسد که اگر هوا زیاد گرم نشود، می‌تواند مازاد اندکی را هم به وجود آورد.

فرا‌تر از توکیو، تردید‌ها درباره کاهش احتمالی تولید برق در تابستان پیش رو هنوز ادامه دارند؛ چون تنها ۱۹ ر‌آکتور از ۵۴ رآکتور هسته‌ای ژاپن کار می‌کند. بسیاری از آنهایی که برای انجام رسیدگی‌های معمول بسته شده‌اند، برای آغاز دوباره کار خود به تایید دولت‌های محلی نیاز دارند؛ اما در حالی که حادثه فوکوشیما هنوز در ذهن مردم بسیار تازه است، معلوم نیست که بتوانند تایید این کار را بگیرند. با این همه شرکت‌ها و خانواده‌ها نشان داده‌اند که به کاهش تقاضا در ساعات اوج مصرف تمایل دارند و دولت امید‌وار است که این موضوع نیاز به قطع کامل برق را از بین ببرد.

یک نکته امید‌وار‌کننده دیگر این است که مصرف‌کنندگان دوباره پا می‌گیرند. هر چند در ماه آوریل کاهش بی‌سابقه‌ای در میزان اعتماد آنها به بازار رخ داد، اما تعطیلات «هفته طلایی» در روز‌های نخست ماه مه جنب‌و‌جوشی غیر‌منتظره را در گردشگری به بار آورد. ماساکی کانو، اقتصاد‌دان ارشد جی‌پی‌مورگان در توکیو به شوخی می‌گوید که «این نخستین باری است که در ترافیک گیر کرده‌ام و خوشحال بوده‌ام.»

اما اگر بخش خصوصی تمام نیروی خود را برای باز‌سازی صرف می‌کند، بخش عمومی جسارت و دلاوری کمتری دارد. دولت بودجه متممی به ارزش ۴ تریلیون ین (۵۰ میلیارد دلار) را برای جمع‌آوری آثار باز‌مانده از فاجعه و دیگر کار‌های ضروری تصویب کرده است؛ اما کشمکشی سیاسی درباره طرحی برای خرج ۱۰ تریلیون ین دیگر جهت باز‌سازی و احیای توهوکو، منطقه‌ای که حتی بیش از فاجعه نیز با مشکلاتی دست به گریبان بوده، وجود دارد. این مخارج عمومی برای تضمین رونق قدرتمندانه اقتصاد ملی حیاتی خواهد بود.

حتی اگر دولت نائوتو کان که از نتایج ضعیف در نظر‌سنجی‌ها و چند‌دستگی در پارلمان رنج می‌برد بتواند در این جدال پیروز شود، باز هم تردید‌هایی در این باره وجود دارد که آیا رهبری‌اش چنان قدرتمند است که بتواند اقتصاد را از دو دهه رشد اندک و بدهی‌های روز‌افزون خارج کند. در ۱۷ مه، نخست‌وزیر تصمیم‌گیری درباره پیوستن به گفت‌وگو‌ها برای تشکیل یک منطقه آزاد تجاری را به تعویق انداخت. هدف از تشکیل این منطقه، جلو‌گیری از ادامه روند کاهش مشاغل تولیدی در آسیا که از پایه صنعتی ژاپن می‌کاهد و در‌آمد‌های مالیاتی را تحلیل می‌برد، بود. نگرانی دیگر این است که آیا کان می‌تواند اصلاحاتی را در نظام مالی برای کمک به کاستن از بار موجود بر بودجه‌های عمومی انجام دهد یا نه. نظر‌سنجی‌ها نشان می‌دهند که گرایش به بالا بردن مالیات بر مصرف برای کمک به تقسیم فشار باز‌سازی که اندکی بعد از بحران زیاد بود، حالا کاهش می‌یابد.

با وجود این تردید‌ها درباره سیاست اصلاحات، مورای تنها کسی نیست که گسستی قاطع از گذشته را مطالبه می‌کند. درون وزارت اقتصاد، تجارت و صنایع (متی)، برنامه‌هایی باز‌بینی‌شده برای رشد آماده می‌شوند که به گفته یکی از مقامات، تولید‌کنندگان کوچک برق را به افزایش سهم خود از شبکه توانا می‌سازد، افزایش انرژی‌های تجدید‌پذیر را تشویق می‌کند و اندازه‌گیری هوشمند را برای تحریک محافظت‌ها به کار می‌بندد. مقامات بر این باورند که تمرکز بر فناوری‌های سبز می‌تواند تکانی تازه به اقتصاد ژاپن بدهد. برخی فکر می‌کنند که تپکو باید در معرض ور‌شکستگی قرار گیرد و در همین زمان در‌های بازار انرژی توکیو به روی رقابت بیشتر گشوده شود. دولت‌ تا این اندازه پیش نرفته؛ اما در ۱۸ ماه مه کان اشاره کرد که شاید قدرت انحصاری نیرو‌گاه‌های برق مورد باز‌بینی قرار گیرد، کاری که می‌تواند به جدا‌سازی تولید و توزیع برق از همدیگر بینجامد.

به قول یکی از مقامات متی، فضا در حال دگر‌گونی است. «قبل از ۱۱ مارس، هدف ژاپن روشن نبود. حالا این هدف بسیار آشکار‌تر شده.» امروز بیشتر تلاش‌ها بر بهبود و خروج از فاجعه متمرکز شده‌اند؛ اما به شکلی منطقی می‌توان امید‌وار بود که انرژی‌ها به یافتن راه تازه رو به جلویی برای اقتصادی معطوف شوند که عمدتا به خاطر تجارت خارجی رشد می‌کند، تقاضای داخلی‌اش کافی نیست و نتوانسته از خروار‌ها پول نقد آزادی که در تراز‌نامه‌های خصوصی وجود دارد، به گونه‌ای مولد استفاده کند.

مترجم: حسین راستگو

منبع: اکونومیست