زیستگاه های یوزپلنگ در ایران

زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش هایی از استانهای کرمان, خراسان, سمنان, یزد, تهران و مرکزی را در برمی گیرد اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است

زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش هایی از استانهای کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و مرکزی را در برمی گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. به طور مشخص و کاملا واضحی طی دو دهه اخیر تعداد گزارشهای رسیده از این ناحیه وسیع در مورد مشاهده یوز کاهش یافته و تنها گزارشات معدودی از مشاهده جانور در پارک ملی کویر، مناطق توران، نایبندان، دره انجیر، میاندشت و خوش ییلاق بدست آمده است.

این درحالی است که بین سالهای ۴۶ تا ۵۷ گزارشاتی از تهران (به خصوص پارک ملی کویر)، سمنان (توران، خوش ییلاق و مناطق اطراف)، خراسان (منطقه میاندشت و مناطق اطراف طبس)، یزد (منطقه کالمند و مناطق دیگر اطراف بافق، مهریز، تفت و شهر یزد)، اصفهان (منطقه موته و کلاه قاضی)، فارس (پناهگاه حیات وحش بهرام گور)، کرمان (منطقه خبرو روچون)، مازندران (پارک ملی گلستان)، هرمزگان (اطراف حاجی آباد) و نیز گزارشات غیر مکتوبی از سیستان( اطراف هامون صابری) و بلوچستان (بمپور) و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.

این روزها پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، پارک ملی خارتوران سمنان به همراه سه منطقه دیگر یعنی پارک ملی کویر و مناطق دره انجیر و بافق از معدود مکان هایی اند که هنوز یوز در آن ها مشاهده می شود و از جمعیت های اندک باقی مانده این جانور باشکوه پشتیبانی می کنند. (جوکار، هومن ،پایان نامه کارشناسی دانشگاه آزاد واحد تهران شمال، ۱۳۷۸)

١) پارک ملی کویر استان سمنان، مساحت ۴۰۰،۰۰۰ هکتار، ۴ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۴-۶ قلاده. پارک ملی کویر در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی تهران است. این منطقه که زمانی «آفریقای کوچک» نامیده میشد یک زیستگاه غنی از نظر تنوع زیستی در کشور است. گونه‌های حیوانی منطقه عبارتند از: جبیر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ، گرگ، و گونه‌های نادر گربه‌سان کوچک ازجمله گربه‌شنی و کاراکال است.

٢) پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و ذخیره‌گاه زیست‌کره خارتوران استان سمنان، مساحت ۱،۴۰۰،۰۰۰ هکتار، ۵ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۱۰-۱۴ قلاده. خارتوران یکی از مهمترین و ارزشمندترین مناطق ویژه تحت نظارت سازمان حفاظت از محیط زیست میباشد و مجموعه‌ای از تقریباً تمامی گونه‌های جانداران صحرایی ایران از جمله جبیر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ، گرگ، یوزپلنگ را پناه میدهد و یکی از دو پناهگاه باقیمانده برای گور است. تعداد گورهای موجود در این پارک ملی ۲۵۰ الی ۳۰۰ رأس برآورد شده است.

٣) پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس شمال شرق استان یزد، ۱،۵۰۰،۰۰۰ هکتار، ۴ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۱۲-۱۵ قلاده. این منطقه از جدیدترین مناطق تحت کنترل سازمان حفاظت از محیط زیست بوده و در زمره مهمترین زیستگاه‌های یوز قرار گرفته است. انواع وحوش کویری و نیمه‌کویری، از جمله روباه، شاه‌روباه، جبیر، قوچ و میش وحشی، آهو، خرگوش، کفتار، گربه شنی، کل و بز وحشی، و گرگ در این منطقه دیده می شوند.

٤) منطقه حفاظت شده بافق استان یزد، ۱۵۰،۰۰۰ هکتار، ۲ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۴-۶ قلاده. بافق در ۱۰۰ کیلومتری شرق یزد است و آب و هوایی بسیار خشک دارد. گونه‌های حیوانی این منطقه آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ، و گرگ است.

٥) منطقه شکار ممنوع دره‌انجیر استان یزد، ۱۵۰،۰۰۰ هکتار، ۱ واحد محیط بانی، برآورد جمعیت یوزپلنگ: ۳-۵ قلاده. این منطقه دارای محیطی زیست شکننده و آسیب‌پذیر بوده و از پوشش گیاهی فقیری برخوردار است. گونه‌های جانوری از قبیل جبیر، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی در این منطقه مشاهده می شود.

● مخاطرات

عواملی چند بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید میکند که از آن میان میتوان به دو عامل اصلی اشاره کرد.

۱) تخریب و بهم‌ریختگی زیستگاه که ناشی از فرایند تبدیل زمین به بیابان در بخشهای وسیعی از کشور است. در این میان پارکهای ملی و دیگر مناطق حفاظت شده بخصوص مورد تخریب قرار گرفته‌اند که عمده آن در سالهای ۱۳۶۶ تا ۱۳۶۹ صورت پذیرفته.

۲) کاهش روزافزون طعمه.

▪ تخریب زیستگاه: توسعه کشاورزی و صنایع، اسکان انسانها، معدن‌کاوی، و طرح‌های زیربنایی در اکثر زیستگاههای طبیعی ایران تغییراتی بوجود آورده است. افزایش تعداد دام، بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب، در تخریب و کاستن گیاهان نقش بسزایی داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم‌داران، که مهمترین طعمه یوزپلنگ میباشد، منتهی شده است. تقریباً تمامی مردم روستایی ساکن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند، و شتر پرورش میدهند.

این مسئله مدت زیادی است که به‌ مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است. اما امروزه دامداری به تجارتی فراگیری تبدیل شده است و چرای بیش از حد، بخصوص در مناطق حفاظت شده، کماکان رایج است (که در فصول خشک به تغذیه صنعتی بدل میشود). فرایند تبدیل زمین به بیابان بسیاری از مناطقی را که یوزپلنگ درآن زندگی میکند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیط تخریب شده، که دارای ارزش اقتصادی یا حیات وحش اندکی میباشد، تبدیل کرده است.

در چنین شرایطی، مناطق حفاظت شده به مکانهایی ایده‌آل برای چرای دام تبدیل می شوند. امروزه زیستگاه یوزپلنگ پراکنده است و عمده‌ترین این مناطق که هنوز حیات وحش را حمایت میکند در ایران قرار دارد. ارتفاع اکثر این مناطق بین ۱۰۰ تا ۶۰۰ متر است و ویژگی آنها تپه‌های کم ارتفاع و رویش گیاهی پراکنده است. بیشه‌زارها تخریب شده‌اند، رودها به خشکی گراییده‌اند، مگر پس از بارندگی سنگین، و تعداد بسیار کمی گوسفند وحشی، بز، آهو، و یوزپلنگ باقی مانده است.

▪ تهدیدهای غیرزیستگاهی: شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شکار همبستگی کامل دارد. اکثر شکارچیان غیرقانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم‌شناختی آگاه نیستند و شکار غیرقانونی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می آید.

علاوه بر شکار غیرقانونی، سالانه حدود یک میلیون مجوز شکار با سهمیه ۳۰۰ گلوله به‌ طور رسمی صادر می شود. باید به تمامی این تهدیدها بهره‌برداری تجاری از گونه‌های خاص را نیز افزود که به صورت بی رویه ادامه دارد. گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونه‌های در خطرند. با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باقی مانده در مناطق ، و به خاطر اینکه نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست، با شکار هر یک گربه‌سان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی گونه در حال انقراض وارد می شود.

متأسفانه نظارت بر شکار غیرقانونی دشوار است؛ به عنوان مثال، زیستگاه‌های یوز غنی از کانیهای مهم صنعتی و تجاری است که توسط وزارت صنایع و معادن مورد بهره‌برداری قرارگرفته می شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی شود اما جاده سازیْ مناطق مذکور را برای همگان، از جمله شکارچیان غیرقانونی، قابل دسترس میکند.