مبانی گفت وگوی دینی در قرآن

موافقان گفت وگو به وجود طرفینی متفاوت در فرآیند آن اشاره می کنند طرفین گفت وگو حق دارند برداشت خود را از حقیقت داشته باشند مخالفان گفت وگو به سیطره حقیقت اشاره می کنند و معتقدند فرد می تواند و باید بر حقیقت گردن نهد, از این رو گفت وگو دیگر موردی نخواهد داشت

موافقان گفت‌وگو به وجود طرفینی متفاوت در فرآیند آن اشاره می‌کنند. طرفین گفت‌وگو حق دارند برداشت خود را از حقیقت داشته باشند. مخالفان گفت‌وگو به سیطره حقیقت اشاره می‌کنند و معتقدند فرد می‌تواند و باید بر حقیقت گردن نهد، از این‌رو گفت‌وگو دیگر موردی نخواهد داشت.

قرآن کریم هر چند اسلام را دین حق معرفی کرده، نگاهی شمول گرایانه داشته و اسلام را شامل ادیان دیگر می داند. این نگاه باعث می شود تکثر پذیرفته شود و چنین تکثری می تواند راهی به سوی پذیرش دینی مبانی گفت وگویی اصیل باشد، گفت وگویی که نه به دنبال اسکات خصم و تسلیم دیگری، بلکه به دنبال شناخت و همدلی و همراهی بیشتر است.

قرآن کریم شناخت متقابل ادیان و فرهنگ ها را یکی از دلایل خلق متکثر انسان ها بیان کرده است. در آیه ۱۳ سوره حجرات صراحتا می خوانیم: «ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی‏تردید، خداوند دانای آگاه است.» این آیه می تواند سرشت متقابل شناخت را نشان دهد، دیگر آن که غیراز جنس، نژاد، قومیت و در یک کلام خصوصیات عرضی است که من دارم، با من برابر است و همه ما را خداوند آفریده است. خداوند می توانست انسان ها را از یک دین و فرهنگ بیافریند، اما خلقت انسان ها نه تنها در جنس که در فرهنگ و دین و قوم نیز با کثرت همراه بوده است. از این روست که رویکرد قرآن به تکثر ادیان و فرهنگ ها حذف آنها نیست، بلکه شعوب و در واقع تکثر به رسمیت شناخته شده است، تکثری که به همراه برابری است. در این آیه هر نوع مایه تمایز و تفوق انسانی جز تقوای الهی نقض می شود و تنها مایه برتری آن هم در نزد خدا و نه در سلسله مراتب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، تقوا بیان شده است.

علامه طباطبایی شعوب را در معنایی قومی و نژادی مطرح کرده اند، اما به نظر ایشان روح این آیه تاکید بر برابری انسان ها دارد و این که برتری که محصول ایمان است فقط معلوم علم خداوند دانای آگاه است. «مردم از این جهت که مردمند همه با هم برابرند و هیچ اختلاف و فضیلتی در بین آنان نیست و کسی بر دیگری برتری ندارد و اختلافی که در خلقت آنان دیده می‏شود که شعبه شعبه و قبیله قبیله هستند تنها به این منظور در بین آنان به وجود آمده که یکدیگر را بشناسند، تا اجتماعی که در بینشان منعقد شده نظام بپذیرد، و ائتلاف در بینشان تمام گردد...» (ترجمه المیزان، ج‏۱۸، ص ۴۹)

پایان گفت وگو به معنای آن است که یک سوی گفت وگو پیروز میدان می شود یا یک سوی میدان یا کسی ورای حوزه گفت وگو داوری نهایی را انجام می دهد، اما در میان جدال دینی، خداوند داوری را مختص خود و به روز قیامت موکول می کند و این یعنی گفت وگوی دینی پایان ناپذیر است. «کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و صابئی‏ها و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک ورزیدند، البته خدا روز قیامت میانشان داوری خواهد کرد، زیرا خدا بر هر چیزی گواه است. (حج/۱۷)

چنانچه در ابتدای بحث حاضر آمد، خداوند در پی یکسان سازی نیست. در آیه ای دیگر چنین می خوانیم: «برای هر امتی مناسکی قرار دادیم که آنها بدان عمل می‏کنند، پس نباید در این امر با تو به ستیزه برخیزند، به راه پروردگارت دعوت کن، زیرا تو بر راهی راست قرار داری.» (حج/۶۷) با نسبت داده شدن مناسک ملت ها به خداوند، دیگر لزومی به حذف آنها نخواهد بود.

اما نسبت میان ادیان گفت وگویی همدلانه است، منشأ یکسان و تنها مشترک میان ادیان نیست که آنها محتوای یکسانی را نیز دارند. مشکلات امروز بشر نیز یکسان و گفت وگوی ادیان می تواند راهی به سوی حل این مشکلات باشد. خداوند می فرماید: «و با اهل کتاب، جز به [شیوه‏ای‏] که بهتر است، مجادله مکنید ـ مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده‏اند ـ و بگویید: به آنچه به سوی ما نازل شده و [آنچه‏] به سوی شما نازل گردیده، ایمان آوردیم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.» (عنکبوت/۴۶) خداوند به مسلمانان تاکید کرده است که در گفت وگو با ادیان از بهترین شیوه استفاده کنند و با آنها ابراز وحدت نمایند. این ابراز وحدت با توجه به آیات گذشته، نافی کثرت نیست، بلکه موید آن در طرحی جامع تر است. سنخ نگرش اسلام به ادیان با پذیرش تکثر آنهاست.

آیات مربوط به بحث از گفت وگوی دینی بسیار است، از جمله در آیه ای دیگر می خوانیم: «و اگر خدا می‏خواست قطعا شما را امتی واحد قرار می‏داد، ولی هر که را بخواهد بیراه و هر که را بخواهد هدایت می‏کند و از آنچه انجام می‏دادید، حتماً سؤال خواهید شد.» (نحل/۹۳) خدا خود نخواسته است همگان بر دینی واحد بزیند. نگاهی به این آیات نشان می دهد خداوند در قرآن حکیم کثرت را که مقدمه و شرط اساسی برای گفت وگوی ادیان است، پذیرفته و مورد تاکید قرار داده است. تاکید بر ماهیت یکسان دین مانع از آن نشده است که کثرت نفی شود. «بگو: به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسی و عیسی و انبیای [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده، گرویدیم [و] میان هیچ یک از آنان فرق نمی‏گذاریم و ما او را فرمانبرداریم.» (آل عمران/ ۸۴ ) نیز خداوند به صراحت عنوان فرموده است که برای هر امتی مناسکی قرار داده شده، هر چند پیامبر اکرم(ص) بر راه راست معرفی شده اما خداوند تصریح کرده که انسان را در شعوب و ملل مختلف آفریده است تا از قبل این اختلاف به شناخت متقابل از یکدیگر برسند. خداوند در قرآن کریم تصریح کرده است که اختلاف میان امت ها محصول اراده الهی است و خداوند نمی خواسته همه را در راه راست قرار دهد، بلکه اختلاف انسان ها به گونه ای به سرشت مختار انسان ها نیز باز می گردد. اگر خداوند نخواسته که انسان ها را از امت واحدی قرار دهد، از این رو نسبت رویکرد ضدبشری گروه های تروریستی نظیر القاعده نسبت به حذف دیگران با قرآن معلوم خواهد بود. اگر امروز برخی تنها راه رسیدن به بهشت را گرویدن به آیین خویش عنوان می کنند، پیشتر قرآن چنین منطقی را نفی کرده است: «گفتند: هرگز کسی به بهشت در نیاید، مگر آن که یهودی یا ترسا باشد. این آرزوهای [واهیِ‏] ایشان است. بگو: اگر راست می‏گویید، دلیل خود را بیاورید.» (بقره/۱۱۱)

میثم قهوه چیان