کار و اشتغال در سیره پیامبر اعظم ص

رسول اكرم ص گاهی با جوانان سالم و نیرومندی مواجه می شد بازوهای ستبر و اندام مناسب آنان, موجب شگفتی پیامبر ص می گشت

۱) زمینه رستگاری

در بینش توحیدی اسلام، كار و اشتغال یك ارزش شمرده می شود و تلاش بیشتر در كارهای دنیوی و اخروی، زمینه سعادت و رستگاری افراد را در دنیا و آخرت فراهم می نماید و آنان را تا درجه جهادگران در راه خداوند بالا می برد. رسول اكرم(ص) می فرماید: «كسی كه برای تأمین معاش خانواده اش تلاش می كند، همانند مجاهد در راه خداست»

۲) تأمین مخارج زندگی

یك مسلمان با پیش گرفتن كسب حلال، مخارج زندگی خود را تأمین نموده و تا حدودی از فقر اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی خود و جامعه می كاهد.

۳) وسیله ارتباط سالم

اشتغال به كار، افراد را در زندگی تحت یك برنامه منظم و منسجم قرار داده و آنان را در روابط اجتماعی و معاشرت با دیگران یاری می نماید.

۴) آرامش روح و وجدان

تمام كسانی كه به كارهای مفید اقتصادی اشتغال دارند و براساس احساس وظیفه به شغل مناسب و آبرومندانه خود می پردازند، علاوه بر این كه آرامش روح و روان و وجدان خود را فراهم می كنند، به نوعی هم به تفریح می پردازند؛ چنانكه افراد سست عنصر و بیكار معمولاً به اضطراب و افسردگی و عذاب وجدان دچار هستند.

۵) بیدار نمودن روحیه خلاقیت

اشتغال به كسبهای مورد علاقه، روحیه ابتكار و خلاقیت را در افراد زنده و استعدادهای درونی آنان را شكوفا نموده و انسان را متوجه نیروهای نهفته در اندرون خود می سازد. بدین ترتیب، مفید و مؤثر بودن خود را باور نموده و اعتماد به نفس در او تقویت می شود. چنین فردی با روحیه سرشار از عشق به كار، از زندگی خود لذت برده و برای رسیدن به اهداف عالی تلاش می كند.

۶) تثبیت موقعیت اجتماعی

اشتغال به كار مفید و مورد نیاز جامعه، راه رسیدن به موقعیت اجتماعی یك فرد مسلمان می باشد و شغل او هر قدر از نیازهای جامعه بكاهد و موجب تقویت و استقلال و آزادی و عزت مسلمانان گردد، همان قدر موقعیت اجتماعی صاحب شغل در میان افراد جامعه اسلامی، بیشتر و بالاتر خواهد بود.

خداوند می فرماید: «و ان لیس الانسان الا ما سعی»: و این كه برای انسان بهره ای جز سعی و تلاش او نیست.

۷) جلوگیری از مفاسد

بیكاری افراد، موجب ضررهای جبران ناپذیر و دارای مفاسد بی شمار برای اجتماع مسلمانان است؛ بدین معنا كه یك فرد با انتخاب یكی از مشاغل مورد نیاز جامعه و اشتغال به آن، باری از دوش مردم و مسؤولان بر می دارد و در مقابل، فرد بیكار نه تنها مشكلی را در جامعه حل نمی كند، بلكه خود، مشكل آفرین و سربار جامعه اسلامی نیز می شود و علاوه بر این كه نیرویی هدر رفته، نیروهای دیگری را به خود مشغول خواهد كرد. با بیان این مقدمات، در این نوشتار، اشتغال و موضوعات مربوط به آن در سیره و سخن حضرت رسول اكرم(ص)، مورد بحث قرار می گیرد.

● اهمیت كار در سیره پیامبر(ص)

در سیره پیامبر اكرم(ص) فعالیتهای اقتصادی افراد، ارزش بالایی دارد، آن حضرت كارگران و تولیدكنندگان در عرصه اقتصادی را چنان تشویق می كند كه در طول تاریخ جوامع بشری، هیچ فرقه و مذهبی چنین جایگاهی برای اساسی ترین ركن جامعه، یعنی تأمین كنندگان حیاتی ترین كالای اقتصادی، قایل نشده اند، انس بن مالك می گوید: هنگامی كه پیامبر(ص) از جنگ تبوك بر می گشت، سعدانصاری، یكی از كارگران مدینه به استقبال آن حضرت آمد. هنگامی كه رسول ا...(ص) با او دست داد، لمس دستهای زبر و خشن مرد انصاری، رسول خدا(ص) را تحت تأثیر قرار داد. برای همین، از او پرسید چرا دستهای تو چنین كوفته و خشن است؟ آیا ناراحتی خاصی به دستان تو رسیده است؟ عرضه داشت: یا رسول ا...! این خشونت و زبری دستان من، بر اثر كار با بیل و طناب است كه به وسیله آنها زحمت می كشم و مخارج خود و خانواده ام را تأمین می نمایم.

نقل است كه پیامبر اكرم(ص) دست او را بوسیده و فرمود: «این دستی است كه آتش جهنم آن را لمس نخواهد كرد.»

● نكوهش افراد سست عنصر

رسول اكرم(ص) گاهی با جوانان سالم و نیرومندی مواجه می شد. بازوهای ستبر و اندام مناسب آنان، موجب شگفتی پیامبر(ص) می گشت. آن حضرت با آنان احوال پرسی نموده و از وضعیت زندگی و شغلشان سؤال می نمود، اگر در جواب گفته می شد كه وی فردی بیكار است و هیچ گونه شغلی ندارد؛ آن بزرگوار ناراحت می شد و می فرمود: «سقط من عینی»؛ «از چشمم افتاد، فرد بیكار در نظر من ارزشی ندارد» اطرافیان می پرسیدند: یا رسول ا...(ص)! چرا این افراد را دوست نمی دارید؟ پیامبر(ص) می فرمود: «برای این كه اگر مؤمن شغلی نداشته باشد كه با آن امرار معاش كند، برای امرار معاش، از دین خود خرج خواهد نمود.»

آن حضرت در گفتاری حكیمانه، افراد سست و بی حال را كه تن به كار نمی دهند و می كوشند كه از دسترنج دیگران بهره مند شوند، مورد نكوهش و سرزنش شدید قرار داده، می فرماید: «از رحمت خدا دور است، از رحمت خدا دور است كسی كه بار زندگی خود را به گردن مردم بیندازد. ملعون است كسی كه اعضای خانواده اش را (در اثر ندادن نفقه) تباه كند.»

البته، سیره و سخن پیامبر اكرم(ص) در مورد افراد بیكار كه با بهانه های واهی، فرصتهای شغلی را از دست می دهند، حاوی نكته مهمی است و آن این كه بیكاری ریشه بسیاری از مشكلات و گرفتاریها در زندگی یك جوان فعال و پرانرژی است. زیرا اگر یك فرد مسلمان مخارج زندگی خود را با فعالیتهای اقتصادی سالم و اشتغال به یك كسب پاكیزه و حلال تأمین نكند، به ناچار برای تأمین زندگی اش ارزشهای دینی را زیر پا گذاشته و به راههای فریبنده كه به ظاهر سود سرسام آوری هم دارند، كشیده خواهد شد. و این مصداقی از همان امرار معاش از راه دین و ایمان است كه در كلام پیامبر(ص) مورد نكوهش قرار گرفته بود.

گذشته از این، بیكاری یك فرد نه تنها موجب از میان رفتن استعدادهای درونی وی می شود و او را به فردی تن پرور و بی خاصیت مبدل می سازد، بلكه به عنوان یك معضل و بیماری اجتماعی، یك جوان مسلمان و پاك و سالم را، دچار انواع مفاسد اخلاقی و اجتماعی و بیماریهای روحی خواهد ساخت. در حقیقت یك عضو فعال و پرانرژی كه از سرمایه ها و ذخایر خدادادی جامعه اسلامی است و باید به عنوان سرباز جامعه عمل كند، سربار جامعه خواهد شد. به همین دلیل پیامبر(ص)، بیكاری را برای یك جوان خطرناك می داند.

● نقش انگیزه های مقدس در اشتغال از منظر پیامبر(ص)

تمام فعالیتهای یك مسلمان می تواند نوعی ارتباط با آفریدگار جهان به شمار آید و علاوه بر ارزش اقتصادی و دنیوی، از پاداشهای معنوی نیز در جهان آخرت برخوردار است، آری كار برای خدا، نقش مهمی در شكل دادن به رفتار اقتصادی انسان دارد. به علاوه، این انگیزه می تواند قوای جسمی و روحی وی را در فعالیتهای اقتصادی چند برابر نماید، بنابراین به خاطر هدف والای وی، كار او نیز مقدس خواهد شد.رسول اكرم(ص) بر این باور بود كه: «عبادت خداوند هفتاد جزء است و بهترین آنها طلب روزی حلال است.»

آن حضرت اشتغال به كارهای حلال را مانند سایر عبادات، بر زن و مرد مسلمان ضروری دانسته و می فرماید: «به سراغ درآمد حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است.»

بنابراین، انگیزه های مقدس می تواند همه كارها و فعالیتهای اقتصادی یك مسلمان را اعم از كارهای تجاری، كشاورزی، صنعتی و خدماتی فرا گرفته و آنها را در شمار عبادات قرار دهد.

در روایتی آمده است كه روزی رسول خدا(ص) با جمعی از اصحاب در محلی حضور داشتند. در آن میان چشمان آنان به جوانی نیرومند و زیبا اندام افتاد كه در اول صبح به كار اشتغال داشت. یاران پیامبر(ص) گفتند: یا رسول ا...! اگر این جوان نیرومند، نیرو و انرژی خود را در راه خدا مصرف می كرد، چقدر شایسته مدح و تمجید بود!

حضرت فرمود: این سخن را نگویید، اگر این جوان برای تأمین معاش می كوشد و انگیزه او بی نیازی از دیگران است، او در راه خدا قدم برداشته، و اگر هدف او پذیرایی از پدر و مادر ناتوان خود باشد، باز هم در راه خدا كار می كند و اگر مقصود او سر و سامان دادن به خانواده و فرزندانش باشد، او به راه خدا رفته و انگیزه مقدسی دارد.

در سیره پیامبر اكرم(ص)، هدف از رفتارهای اقتصادی «جلب رضایت خداوند» است. و رضایت پروردگار، انگیزه مقدس و هدف والایی است كه یك انسان مسلمان را در سخت ترین شرایط به فعالیتهای اقتصادی وادار می كند و او حاصل زحمات خود را در راه رضای الهی خرج می كند، اما از نظر متفكران مادی و اقتصاددانان غربی، هدف نهایی از كار «دستیابی به لذتهای فردی» است. به عبارت دیگر، انگیزه كار در مكاتب غربی دستیابی به حداكثر سود و درآمد است و تمام صفات اخلاقی و انسانی تحت الشعاع سودجویی های مادی قرار گرفته و به همین دلیل بتدریج انسان از ماهیت خود خارج شده و در عرصه های زندگی فقط به سودهای سرشار مادی می اندیشد، گرچه در این راه حقوق دیگران تضییع شده و اخلاق و انسانیت از میان برود.

● روشهای ترویج اشتغال

رسول اكرم(ص) برای ایجاد انگیزه تولید و كسب درآمد در وجود مسلمانان، از روشهای مختلفی بهره می گرفت كه به برخی از آنان اشاره می شود:

الف) زمینه سازی برای رشد استعدادها

آن حضرت با استفاده از فرصتهای مناسب برای شكوفایی نیروهای درونی و استعدادهای نهفته افراد، زمینه سازی می نمود و از این طریق، در آنان انگیزه تولید و كسب درآمد را تقویت می كرد. روایت زیر، نشانگر این روش رسول گرامی است.

مردی از اصحاب در تنگنای زندگی قرار می گرفت. وی كه دارای شغل مناسبی نبود و بسیاری اوقات از بیكاری رنج می برد، خانه نشین شد. روزی همسرش به وی گفت: ای كاش به محضر پیامبر(ص) می رفتی و از او درخواست كمك می نمودی! مرد با پیشنهاد همسرش به حضور رسول ا...(ص) رفت، هنگامی كه چشم حضرت به او افتاد، فرمود: «هركس از ما كمك بخواهد، ما به او یاری می كنیم؛ ولی اگر بی نیازی بورزد و دست حاجت پیش مخلوقی دراز نكند، خداوند او را بی نیاز می كند». او پیش خود فكر كرد كه مقصود پیامبر، من هستم و بدون این كه سخنی بگوید، به خانه برگشت و ماجرا را برای همسرش بازگو كرد.

زن گفت: رسول خدا(ص) هم بشر است. او را به وضع زندگی پرمشقت خود آگاه كن. مرد ناچار برای بار دوم به حضور پیامبر(ص) رفت، اما قبل از این كه حرفی بزند، پیامبر(ص) همان سخن قبلی را تكرار كرد. باز هم بدون اظهار حاجت، به خانه برگشت، ولی چون خود را همچنان در چنگال فقر و بیكاری، ضعیف و ناتوان می دید؛ برای سومین بار با همان نیت و درخواست به مجلس رسول اكرم(ص) رفت.

باز هم لبهای رسول ا...(ص) به حركت درآمد و با همان آهنگ، كه به دل قوت، و به روح اطمینان می بخشید، همان جمله را تكرار كرد. این بار اطمینان بیشتری در قلب خود احساس نمود؛ حس كرد كه كلید مشكل خویش را در همین جمله یافته است. وقتی كه خارج شد، با قدمهای مطمئن تری راه می رفت. با خود فكر می كرد كه دیگر به دنبال كمك خواستن از بندگان نخواهم رفت. به خدا تكیه می كنم و از نیرو و استعدادی كه در وجودم به ودیعت نهاده شده است، بهره می گیرم و از او می خواهم كه مرا در كارهایم موفق گردانیده و از دیگران بی نیاز سازد، با این نیت، تیشه ای قرض كرد و به جانب صحرا رفت.

آن روز مقداری هیزم جمع كرد و فروخت و لذت حاصل از دسترنج خویش را چشید. روزهای دیگر به این كار ادامه داد تا بتدریج توانست از حاصل درآمد خویش، ابزار كار را فراهم نماید. باز هم به كار خود ادامه داد تا صاحب سرمایه شد. وی در اثر تلاش و كوشش شبانه روزی یكی از افراد ثروتمند گردید. روزی به محضر پیامبر(ص) آمده و وضعیت خود را به آن حضرت گزارش داد كه چگونه در آن روز فلاكت بار به محضر حضرت آمده و چگونه سخن پیامبر(ص) وی را به تحرك و كار واداشت. پیامبر(ص) فرمود: من كه به تو گفتم: هركس از ما كمك بخواهد، ما به او كمك می كنیم، ولی اگر بی نیازی بورزد، خداوند او را كمك خواهد نمود.

ب) روشهای رفتاری

گرچه رهنمودهای گفتاری، در تربیت افراد تأثیر دارد، اما اقدامهای عملی، به مراتب بیشتر از شیوه های گفتاری مؤثر است. برای همین، پیامبر اكرم(ص) نه تنها با راهنمایی ها و زمینه سازیهای خود موجب هدایت افراد به سوی میدانهای كاری شد، بلكه خود عملاً وارد صحنه گردیده و همدوش با دیگران كار می كرد. رفتار رسول اكرم(ص) را می توان تبلور اصول و ارزشهای اسلامی قلمداد نمود. آن حضرت همچنان كه در صحنه سیاست، حكومت اخلاق، معارف علوم و حكمت، خطابه و سایر صفات والای انسانی اسوه تمام عیار مسلمانان به شمار می آید، رفتار اقتصادی ایشان نیز می تواند شیوه ای موفق و كارآمد برای چگونه زیستن باشد.

---