در دستگاه نوا و گوشه هایش

شاعر آینه ها, از تحلیل شفیعی کدکنی تا آهنگسازی محمدرضا فیاض

محمدرضا فیاض را در سال‌های اخیر با انتشار مجموعه «شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی» می‌شناسیم. هر چند او در حوزه موسیقی فعالیت‌های زیادی انجام داده و علاوه بر تدریس در هنرستان موسیقی و... مقالات زیادی هم منتشر کرده است اما انتشار مجموعه‌یی تا آن حد مفصل و ساده در زمینه یادگیری ردیف موسیقی ایرانی کاری سترگ بود که تنها به واسطه او انجام شد. به هر روی به تازگی آلبوم جدیدی از فیاض با عنوان «شاعر آینه‌ها» روانه بازار شده که آهنگسازی روی اشعار بیدل دهلوی است. بیدل دهلوی از جمله شاعران سبک هندی است که شعرش پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.

به همین دلیل استفاده از اشعار او در آوازها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی کاری دشوار است. اشعار شاعران سبک هندی به سبب تکلف و تصنع، کثرت استعارات، الفاظ و ترکیبات مجازی، کوشش‌های توانفرسای شاعران در خلق معانی غریب و بیگانه و... در حالت عادی هم به لحاظ خوانش و درک، مشکل هستند چه رسد به اینکه بخواهیم این اشعار را در قالب موسیقی بگنجانیم و منظور درست آن را بیان کنیم.

بدون شک در چنین روایت‌هایی امکان این وجود دارد که موسیقی تبدیل به امری ثانوی و فرعی شود. اما فیاض همان طور که در دفترچه این آلبوم اشاره کرده است با انتشار کتاب «شاعر آینه‌ها» نوشته دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی (بررسی سبک هندی و شعر بیدل)، در نیمه دوم دهه ۶۰ میلادی با اشعار بیدل دهلوی - این شاعر کم‌شناس و مهجور در بین ایرانیان - آشنا و شیفته تکنیک خیره‌کننده او و مبهوت و مجذوب جهان‌نگری غریب‌اش شد. از این رو وقتی نخستین مجال آهنگسازی در سال ۱۳۷۱ برایش پیش می‌آید یک راست سراغ سبک هندی و اشعار بیدل می‌رود. اما شعر بیدل موسیقی خاص خود را می‌طلبد.

هر چند سنت بیدل‌خوانی از دیرباز در میان فارسی‌زبانان ریشه دوانده اما این ناآشنایی اصحاب موسیقی ایرانی با ویژگی‌های شعر هندی و ناتوانی درک جنبه‌های مختلف آن سبب شده که کمتر شاهد خوانده شدن شعرهای بیدل دهلوی و شاعران سبک هندی باشیم.

اما آهنگساز آلبوم «شاعر آینه‌ها» با انتخاب ۲۵ بیت از ابیات بیدل به خلق روایتی منظومه‌یی پرداخته که از بسیاری از خصوصیات موسیقی کلاسیک دستگاهی پیروی می‌کند. دستگاه نوا و گوشه‌هایش، آواز و جواب آواز، تصنیف، چهار مضراب، بافت تقریبا تک‌صدایی و... اما این اثر از چند منظر هم از یک کار صد درصد کلاسیک فاصله دارد. فرم کلی اثر از الگوی متعارف درآمد (آرامش) - اوج – فرود موسیقی دستگاهی فاصله گرفته و حتی وارونه شده و به جای آن الگوی اوج- حضیض- اوج را دنبال می‌کند.

بی‌شک این به دلیل خصلت اشعار بیدل است که از اوجی خطابی آغاز می‌شود، به دامان ناامیدی می‌غلتد و در پایان در اوج به رستاخیز روحی می‌رسد. به هر روی این فرم بجز در چیدمان ابیات، در دینامیسم موسیقی، انتخاب تنداها، ملودی‌پردازی و نوع لحن و بیان منعکس شده است. مبرهن است که خواننده چنین اثری هم باید ویژگی‌های خاص شعر بیدل را درک کرده باشد.

فهمیدن یک غزل از بیدل و دیگر شاعران سبک هندی نیازمند شناختی بسیار عمیق از ادبیات است، که کمتر خواننده‌یی به این امر دشوار می‌رسد چرا که این شعرها نشان از رازی نهان دارند که به قول حکیمان هند هر کسی قادر به فهم آن نیست. باید گفت علیرضا ابلقی (خواننده) به خوبی از عهده خواندن این اشعار برآمده است.

ابلقی فراگیری آواز ایرانی را از سال ۱۳۵۸ نزد استاد محمدرضا شجریان در چاووش آغاز کرد و دستگاه شور و متعلقات آن را در محضر این استاد فراگرفت و برای تکمیل آموخته‌هایش از ردیف موسیقی ایرانی از کلاس درس نصرالله ناصح‌پور بهره جست. از نوع خوانش آوازها و تحریرهایی که او در این اثر اجرا کرده به سادگی می‌توان دریافت که همچون دیگر خوانندگان امروزی، قصد تکرار یک شیوه را ندارد.

بدون شک الگویی که خوانندگان امروز برای خود انتخاب کرده‌اند (صدای استاد شجریان) الگوی کاملی است اما موجب شبیه‌خوانی‌هایی می‌شود که در نهایت آواز ایرانی را به ورطه تکرار می‌کشد. اما خواننده این آلبوم ضمن استفاده از آموخته‌های خود از استادانش سبکی منحصر به خود دارد. شکی نیست که خواندن آواز هم به سبب ترکیب ملودی و استفاده از تحریرها کاری در حد آهنگسازی است و ما نمود خوب این کار را در آوازخوانی علیرضا ابلقی می‌بینیم.

در این اثر که بیست و اندی سال پیش ضبط و امروز از طرف موسسه فرهنگی هنری ماهور منتشر شده است علاوه بر محمدرضا فیاض و علیرضا ابلقی هنرمندانی چون محمدرضا ابراهیمی (تار، بم‌تار، سه‌تار)، طینوش بهرامی (تار و سه‌تار)، فرید مظفرزاده (بم‌تار)، محمدرضا فیاض (سنتور)، سعید کامجو، عطا فیض‌آبادی (کمانچه)، شهاب فیاض (نی) و مهرداد اعرابی (تمبک) هنرنمایی کرده‌اند؛ گروهی که به گفته خود آهنگساز هر چند نامی ندارد اما به سبب رفاقت دست به خلق اثری زده که یکی از بهترین اجراهای موسیقی بر اشعار سبک هندی (مشخصا بیدل دهلوی) است.

نیو شا مزید آبادی