در مصرف دارو غیرمنطقی هستیم

دارو رکن اصلی درمان است و ۷۵ درصد درمان ها از طریق آن صورت می گیرد اما مردم باید آگاه باشند که مصرف غیرمنطقی دارو خود می تواند خطر جدی برای سلامت آنان باشد و عوارض آن در برخی موارد غیرقابل جبران است

دارو رکن اصلی درمان است و ۷۵ درصد درمان‌ها از طریق آن صورت می‌گیرد اما مردم باید آگاه باشند که مصرف غیرمنطقی دارو خود می‌تواند خطر جدی برای سلامت آنان باشد و عوارض آن در برخی موارد غیرقابل‌جبران است...

مصرف نادرست دارو در کشور به شدت افزایش یافته و دولت سالیانه میلیاردها ریال بابت آن هزینه می‌کند در حالی که درصد بالایی از این داروها بدون دلیل پزشکی مصرف می‌شود و هیچ سودی برای فرد مصرف‌کننده ندارد. تجویز و مصرف زیاد دارو نشات گرفته از عدم اطلاع مردم از آثار نامطلوب مصرف غیرمنطقی است. اغلب مردم از عوارض مصرف نادرست داروها اطلاع ندارند و توجهی به هشدارها و خطرات غیرقابل‌جبران نمی‌کنند.

● مصرف منطقی دارو

مصرف منطقی دارو Rational use of Medicine رکن اصلی درمان بیماران نیازمند است. تجویز و مصرف داروها در مواقع ضروری نه‌تنها الزامی ‌است بلکه در اغلب موارد موجب نجات بیمار می‌شود.

بالا بودن مصرف سرانه دارو در کشورهای پیشرفته نشانگر دسترسی آسان به دارو درمانی است. در این کشورها مردم با داشتن توان مالی بالا می‌توانند با مصرف منطقی دارو از منافع سرشار آن بهره‌مند شوند. در سال ۲۰۰۸ مصرف سرانه دارو در آمریکای شمالی ۵۸۸، اروپا ۳۱۷ و ژاپن ۳۷۲ دلار است، در صورتی که این رقم در سال ۱۳۸۷ در ایران ۸/۳۲ دلار بوده است. امروزه نه‌تنها از دارو برای درمان اساسی بیماران استفاده می‌کنند، بلکه قبل از بیماری هم داروها جهت پیشگیری و افزایش کیفیت زندگی کاربرد دارند، مثل استفاده از داروهای مکمل جهت تضمین سلامتی و واکسن‌های مختلف جهت پیشگیری. هرگاه دارویی به درستی از سوی پزشک معالج تجویز یا داروهای OTC به‌وسیله داروساز ارائه شود و با اطلاعات کافی و آگاهی لازم همراه باشد، مصرف آن دارو برای سلامت موردنیاز است و حتما توصیه می‌شود. این نوع مصرف داروها را اصطلاحا

Rational use of Medicine می‌گویند. عکس این مورد عبارت است از کاربرد غلط و نادرست دارو که ناگزیر مصرف دارو بی‌فایده است و عوارض شناخته و ناشناخته داروها به بیمار تحمیل می‌شود که این مورد را Irrational use of Medicine می‌گویند. مصرف بی‌رویه دارو اصطلاح غلطی است که در زبان‌ها افتاده و معنی آن مترادف با مصرف غیرمنطقی داروست و گاهی سوء‌استفاده اقتصادی در تحمیل مصرف اجباری دارو به روش‌های مختلف را نیز شامل می‌شود. گاهی داروها به غلط تجویز یا با کاربرد صحیح مصرف نمی‌شود. در چنین شرایطی مصرف غیرمنطقی به بیمار تحمیل‌شده که آن را Misuse of drug می‌گویند. عارضه ناشی از استفاده بیش از حد داروها را Overdose گویند. معمولا داروها سیستم اعصاب مرکزی را در موارد اعتیاد مورداستفاده قرار می‌دهند که این موارد فقط با تجویز پزشک نبوده و مصرف خودسرانه تلقی می‌شود که عوارض آن جنبه‌های مختلف دارد. این موارد را Abuse می‌گویند که متاسفانه بسیار اتفاق می‌افتد که پزشکان غیرمسوول به دستور بیمار یا دانسته به مصرف زیاد دارو دامن زده یا نادانسته دارویی را نادرست تجویز کنند که در این موارد داروساز مسوول فنی داروخانه باید هشدار لازم را به بیمار داده و با پزشک معالج مشاوره و مورد را تذکر دهد که این موارد را Misprescreption می‌نامند.

بسیار اتفاق می‌افتد که بیماران به‌دلایل زیاد از جمله عدم‌آگاهی، عدم‌دسترسی به پزشک، کاهش هزینه‌های درمانی، نداشتن زمان مناسب برای تشخیص صحیح و بنا به توصیه اطرافیان و آشنایان اقدام به مصرف خودسرانه دارو می‌کنند که در اغلب موارد نادرست یا نیازی به دارو نیست یا به غلط از دارو استفاده می‌کنند که این موارد را Self-medication می‌گویند. معمولا صاحبان داروخانه در تشدید خوددرمانی نقش اساسی دارد و با تحویل داروهایی که بدون نسخه مجاز نیست به این نوع درمان‌ها دامن می‌زنند. سالانه مقدار زیادی دارو به دلیل ارزانی یا مصرف ناقص Underuse یا تجویز بیش از حد Overuse در قفسه‌های منازل باقی‌مانده و تاریخ آنها منقضی می‌شود که این امر باعث اسراف و هدر رفتن سرمایه‌های ملی می‌شود که این عدم دقت در نگهداری صحیح داروها را Misstorage می‌گویند. موارد فوق و جنبه‌های تبلیغاتی و تاثیرپذیری پزشکان از کنگره‌ها یا توصیه‌های شرکت‌های خارجی برای مصرف داروهای گران‌قیمت را نیز از جمله مصرف غیرمنطقی دارو نام می‌برند که هزینه آن به بیماران تحمیل می‌شود.

● آثار مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها

بی‌تردید کشف پنی‌سیلین‌ها انقلاب عظیمی در درمان بیماران عفونی بوده و به‌تدریج سایر داروهای ضدعفونت‌ها Anti-infectives به بازار عرضه شد. مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها نسبت مستقیم با شیوع بیماری‌های عفونی در کشورها دارد و به این علت از یک طرف دسترسی و امکانات مالی کشورها باعث کاربرد بیشتر آنتی‌بیوتیک‌ها به اشکال مختلف، منطقی و غیرمنطقی شده و ضعف اقتصادی و عدم‌مراعات بهداشت باعث شیوع بیماری‌ها و لاجرم تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها و نیاز مبرم بیماران به این‌گونه داروهاست. در هر حال مصرف بیشتر آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان غالب بیماران عفونی در کشورهای جهان‌سوم بسیار حیاتی است.

در سال ۱۳۷۸ از کل ۳۱ میلیارد عدد داروی مصرفی به ارزش ۲۴۵۰۰۰ میلیارد ریال در کشور، ۳ میلیارد عدد آن متعلق به خانواده آنتی‌بیوتیک‌ها بوده که ارزش آن ۳۵۰۰ میلیارد ریال است.

از ۳ میلیارد عدد آنتی‌بیوتیک مصرفی تقریبا نصف مصرف، یعنی ۳/۱ میلیارد عدد مربوط به پنی‌سیلین‌ها به ارزش ۱۶۰۰ میلیارد ریال بوده که پرمصرف‌ترین داروهای این گروه شامل آموکسی‌سیلین‌ها به میزان ۹۰۰ میلیون عدد، پنی‌سیلین‌های خوراکی و تزریقی ۱۵۰ میلیون عدد و آمپی‌سیلین ۳۰ میلیون عدد بوده است.

در سال ۱۳۷۸ کلا ۸۰ میلیون پنی‌سیلین تزریقی و ۱۵ میلیون سوسپانسیون آموکسی‌سیلین و ۱۰ میلیون عدد سوسپانسیون کوآموکسی کلاو مصرف داشته است. بعد از گروه پنی‌سیلین‌ها، در ردیف دوم مصرف، سفالوسپورین‌ها با تعداد مصرف سالانه ۵۱۷ میلیون عدد به ارزش ۷۱۲/۱ میلیارد ریال قرار گرفته است.

پرمصرف‌ترین محصول سفالوسپورین، سفالکسین است که سالانه ۳۰۰ میلیون عدد مصرف دارو بعد از آن سفیکسیم با ۱۴۰ میلیون عدد و سفتریاکسون، ۴۰ میلیون و سفازولین با ۲۵ میلیون عدد مصرف سالانه قرار گرفته است. از نظر ریالی هم سفیکسیم با ۸۵۰ میلیارد ریال شامل ۶۵۰ میلیارد قرص و کپسول و ۲۰۰ میلیارد ریال سوسپانسیون در رتبه اول گروه قرار گرفته‌اند و ارزش کل بازار سفالکسین ۳۰۰ میلیارد ریال است که بعد از آن سفتریاکسون ۳۵۰ میلیارد ریال و سفازولین ۱۵۰ میلیارد ریال هستند.

بازار سالانه کاربوپنم‌ها شامل مروپنم و ایمی‌پنم سیلاستاتین هم با ۲ میلیون عدد فروش ۵۰۰ میلیون ریال است که بیشتر بودن نرخ، بستگی به واردات داشته است. از گروه ماکرولیدها سالانه ۱۵۰ میلیون عدد فروش به ارزش ۴۰۰ میلیارد ریال گزارش شده که ۵۰ درصد ارزش ریالی مربوط به آزیترومایسین با ۶۰ میلیون عدد فروش است.

پس از آن هم اقلام اریترومایسین با ۶۰ میلیون عدد به ارزش ۱۳۰ میلیارد ریال و کلاریترومایسین با ۱۵ میلیون عدد به ارزش ۶۰ میلیارد ریال قرار گرفته است.

بازار آمینوگلیکوزیدها نیز شامل ۲۵ میلیون عدد فروش سالانه به ارزش ۵۴ میلیارد ریال بوده که به‌ترتیب آمیکاسین، جنتامایسین و استرپتومایسین را می‌توان نام برد. سایر آنتی‌بیوتیک‌ها باوجود تنوع و ارزش درصد بالایی را شامل نمی‌شود و در مرحله دوم بررسی قرار می‌گیرد.

● مصرف غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک‌ها

درصد بالایی از مصرف آموکسی‌سیلین و آمپی‌سیلین مربوط به دریافت مستقیم از داروخانه و مصرف در عفونت‌های تنفسی است که این رویه غلط به شکل عادت بیماران درآمده است و حتی خانواده‌ها در مواقع تب به اطفال خود مستقیما و خودسرانه شربت آموکسی‌سیلین تجویز می‌کنند.

تجویز آموکسی‌سیلین و آمپی‌سیلین از سوی دندان‌پزشکان جهت جلوگیری از عفونت به شکل روتین درآمده که اغلب مواقع درصورت ملاحظات استریلیتی در دندان‌پزشکی که امری اجباری است، ضرورتی به نسخه‌های تکراری و عادی نیست.

تجویز آموکسی‌سیلین و آمپی‌سیلین توسط پزشکان عمومی‌ و سایر پزشکان نیز به شکل بی‌ملاحظه‌ای جریان دارد که قطعا قابل‌مقایسه با شیوه آنتی‌بیوتیک درمانی و طبابت پزشکان در کشورهای پیشرفته نیست.

تجویز پنی‌سیلین‌های تزریقی در کشور ایران به شکل عادت غلطی درآمده که کمتر دلیل علمی‌ای ‌برای آن متصور است. میزان مصرف پنی‌سیلین تزریقی در ایران قابل‌مقایسه حتی با کشورهای بلوک شرق نیست. تقریبا ۵۰ درصد پنی‌سیلین‌های تزریقی به دلیل عادت غلط و راه‌اندازی تزریقات صورت می‌گیرد و متاسفانه مردم نیز خودسرانه به تزریقاتی مراجعه و درخواست تزریق پنی‌سیلین در مواقع عفونت‌های گلو، تنفسی و سایر موارد می‌کنند که معمولا این تزریقات بدون کنترل انجام می‌شود و در بیشتر موارد چنین تزریقی از جنبه‌های علمی ‌بی‌ارزش است.

در سال‌های اخیر سفیکسیم و آموکسی‌کلاو به دلیل طیف وسیع اثر آنها، فراوان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این داروها بسیار باارزش و مقاومت نسبت به آنها ضایعه‌ای بزرگ است. شاید بتوان گفت آسانی مصرف و تاثیر خوب این داروها باعث مصرف غیرمنطقی آنها شده است.

معمولا در عفونت‌های ادراری مصرف کوتریموکسازول رایج است و بیماران از بعضی داروها برای شستشوی ادراری استفاده خودسرانه می‌کنند.

در یک مطالعه وضعیت تجویز دارو براساس شاخص‌های WHO در مراکز بهداشتی و درمانی واجد داروخانه در ۵ منطقه شمال، مرکز، شرق و غرب و جنوب تهران ارائه شد (توسط افسانه مصلح، شادان داربدی، شیدا خوشنویس‌انصاری و مهندس محمدی که در نشریه دارو درمان منعکس شده) که چکیده نتایج به شرح ذیل است.

● زمینه و هدف

یکی از وظایف اصلی متولیان بهداشت و درمان در همه جوامع، منطقی کردن تجویز و مصرف دارو و یکی از الگوهای مناسب برای ارزیابی وضعیت تجویز دارو، روش پیشنهادی سازمان جهانی بهداشت است که براساس فرمول‌های سازمان جهانی بهداشت این اطلاعات قابل استخراج است.

● روش بررسی

در این مطالعه به منظور بررسی وضعیت نسخه‌نویسی در مراکز بهداشتی درمانی تحت‌پوشش دانشگاه علوم پزشکی تهران و براساس معیارهای سازمان آن سازمان ۳۵ مرکز بهداشتی درمانی که واجد داروخانه بودند انتخاب شدند و ۴۱۹۰ نسخه مورد بررسی قرار گرفتند.

● یافته‌ها

شاخص‌ها و نتیجه به دست آمده میانگین اقلام دارویی تجویز شده: ۵۸/۲، داروهای نسخه‌شده با نام ژنریک: ۸/۹۹ درصد، نسخ دارای حداقل یک آنتی‌بیوتیک: ۳۹/۶۲ درصد، نسخ دارای حداقل یک قلم داروی تزریقی: ۹۶/۲۸ درصد و داروهای نسخه‌شده براساس دارونامه مراکز بهداشتی درمانی: ۴۶/۹۹ درصد.

● نتیجه‌گیری

۲ شاخص نسخه‌نویسی WHO در این تحقیق:

نسخ دارای حداقل یک آنتی‌بیوتیک ۳۹/۶۲ درصد است در حالی که مصرف زیاد آنتی‌بیوتیک‌ها منجر به عواقب خطرناکی در ایجاد مقاومت دارویی می‌شود.

نسخ دارای حداقل یک قلم داروی تزریقی ۹۶/۲۸ درصد است و با توجه به اینکه تجویز شکل تزریقی داروها همیشه انتخاب مناسبی برای اغلب بیماران نیست، بنابراین این ۲ شاخص در مراکز تابعه تحت‌پوشش نیازمند بهبود است که این امر به مداخلات مناسب به‌خصوص مداخلات آموزشی نیاز دارد.

دکتر علی منتصری

مدیرعامل شرکت داروسازی جابرابن‌حیان