آسیب اجتماعی

آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد

آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد. به همین دلیل، کجروان سعی دارند کجرویهای خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان کنند زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می شوند.

آسیبهای اجتماعی پدیدههایی واقعی، متغیر، قانونمند و قابل کنترل و پیش گیری اند. کنترل پذیری آسیبهای اجتماعی شناخت علمی آنها را در هر جامعه ای برای پاسخ به پرسشهای نظری و عملی و کاربردی از ایدهها و یافتههای علمی تولید شده در برنامه ریزی های کوتاه و بلند مدت برای مقابله صحیح با آسیبهای اجتماعی، درمان یا پیشگیری از گسترش و پیدایش آنها را ضروری و پر اهمیت می سازد.

"آسیب اجتماعی" از جمله واژههایی است که بسیاری، آن را در مفهومی مترادف با "کجروی" به کار برده اند; و تعبیر "آسیب شناسی اجتماعی" هم بر همین اساس، به عنوانی رایج برای مطالعه علمی و اجتماعی این پدیده بدل شده است. اما به نظر برخی محققان انتخاب این واژه برای کجروی، ریشه در "مشابه انگاری" جامعه با جسم انسان دارد و "ناهمسازیهای" موجود در جامعه را، در تعبیری مشابه با ناهمسازی در کارکردهای اعضای بدن، آسیب نام نهاده است. این ایده همچنین سبب شده است تا به تبع علوم زیستی که در میان آنها "آسیب شناسی(پاتولوژی)" وظیفه ریشه یابی بیماریهای تنی را بر عهده دارد، در قلمرو جامعه شناسی نیز نام "آسیب شناسی اجتماعی" بر حوزه مطالعه بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی نهاده شود.

از سوی دیگر، پیش فرض اساسی این مفهوم، اصالت وضع موجود و اختلال و غیرطبیعی محسوب داشتن امور نامتناسب با آن است; یعنی دیدگاهی محدود و متناسب با یک نظریه خاص. این محدودیت در جمع با درونمایه ارزشگذارانه آن، سبب شده است تا محققان از دو تعبیر "آسیب اجتماعی" و "آسیب شناسی اجتماعی" روی بگردانند; تا آنجا که کوهن از آن دو با عنوان "مفهومی نسبتا" منسوخ" یاد می کند.

آسیبهای اجتماعی پدیدههایی متنوع، نسبی و متغیرند. پرخاشگری و جنایت، خودکشی، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، روسپیگری، جرایم مالی، اقتصادی و سرقت نمونههایی از آسیبهای اجتماعی جامعه امروزی ایران اند که کم و کیف آنها بر حسب زمان و مکان (یعنی، حال نسبت به گذشته و در شهرها نسبت به روستاها) تغییر می کنند. بنابراین، آنچه امروز در یک جامعه خاص آسیب یا کجروی تلقی می شود ممکن است فردا در همین جامعه یا همین امروز ولی در جامعه ای دیگر آسیب یا کجروی شناخته نشود.

آسیب شناسی اجتماعی مطالعه آسیب های وارد شده به جامعه و گروه های انسانی است. آسیب شناسی اجتماعی شاخه ای در روانشناسی اجتماعی و علم مطالعه و بررسی ریشه های بی نظمی اجتماعی، درد، و نابسامانیهای آن و شیوههای پیشگیری و درمان آن است.

آسیب شناسی عبارت است از" مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها در ارگانیسم ". در پزشکی به فرآیند و علت یابی بیماری ها، آسیب شناسی گویند. در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه (نظریه اندام وارگی) می توان آسیب شناسی اجتماعی را "مطالعه و ریشه یابی بی نظمیهای اجتماعی" تعریف کرد.

در واقع، آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه ناهنجاری ها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیکاری، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق، ولگردی، گدایی و... همراه با علل و شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. در واقع آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه نابهنجاریها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیکاری، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق، ولگردی، گدایی و غیره همراه با علل، آثار و عوارض، شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. به عبارت دیگر آسیب شناسی اجتماعی مطالعه خاستگاه اختلال ها و بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی است. اگر در جامعه ای هنجارها مراعات نشود، کجروی پدید می آید و رفتار آسیب می بیند. مطالعه علمی اینگونه نابسامانیها و نارسائیها را در جامعه انسانی آسیب شناسی اجتماعی می گویند. آسیب شناسی اجتماعی در مفهوم متعارف آن عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمیها در کالبد و ارگانیسم اجتماعی. به عبارت دیگر آسیبهای اجتماعی مطالعه بی سازمانی ها و نابسامانیهایی است که در بستر اجتماع به دلایل مختلف به وجود می آید. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با واژه انحرافات اجتماعی دارد به طوری که حتی در بعضی موارد این دو واژه به جای یکدیگر به کار می روند. در واقع آسیبهای اجتماعی محدوده وسیعتری را در بر می گیرد و شامل انحرافات اجتماعی نیز می شود.

آسیب شناسی اجتماعی عبارت است از شناخت علمی اختلالات، بی نظمیها و مشکلات اجتماعی و موضوع این علم دردها، نابسامانیها، جرایم و جنایات، فقر، اعتیاد، فحشا، الکلیسم، خودکشیها، خصومت طبقات و گروه های اجتماعی است که بر اساس مدرک و معیار معین آن را انحراف یا کجروی خوانده اند.

آسیب شناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است که بین بیماری های عضوی و آسیب های اجتماعی (کجروی ها) قائل می شوند. واژه آسیب شناسی از دیدگاه پزشکی به فرآیند ریشه یابی بیماری ها گفته می شود، اما به سبب اینکه گاهی تشخیص بیماری از سلامتی دشوار است، لذا جامعه شناسانی که این واژه را وام گرفته و از آن "آسیب شناسی اجتماعی" ساخته اند، به سختی قادرند بگویند که در جامعه مرزهای تثبیت شده هنجارهای فرهنگی چگونه است. با این همه این نکته مسلم است که اگر هنجار پذیرفته شده از سوی افراد جامعه نادیده گرفته شود، آنگاه کژرفتاری به وجود می آید و کردار و رفتار انسان شکل و شمایل بیماری به خود می گیرد.

آسیب شناسی در علوم اجتماعی مشابهت خاصی با آسیب شناسی در علم پزشکی دارد. همچنان که مطالعه بیماری جسمی برای حفظ سلامت جسمی ضروری است، سلامت اجتماعی نیز ممکن نیست بدون معرفتی گسترده تر و مشخص تر نسبت به بیماری اجتماعی و با اطمینان پایدار بماند. آسیب شناسی عمومی در پزشکی می آموزد که بسیاری از بیماریها ویژگیهای مشترک زیادی دارند و فرآیندهای مرضی گوناگون و همچنین بیماریهای خاصی برای بحث و بررسی وجود دارد.

در آسیب شناسی اجتماعی، رابطه متقابل بین طبقات نابهنجار، از مهم ترین واقعیتهاست.

آسیب شناسی اجتماعی اگر شناخت دقیقی نسبت به واقعیتها، اصول و راههای حل مشکلات اجتماعی که به کشف ابزار برطرف کردن علل اجتماعی بیماری منتهی می شوند، ارائه نکند، کار بی فایده ای خواهد بود. راههایی که بتوان افراد ضعیف را به لحاظ اجتماعی طوری تقویت کرد که در نهایت و دست کم به عنوان هدفی مطلوب پیکری اجتماعی و سرشار از سلامت در اذهان آنها وجود داشته باشد که در آن حتی یک موجود زنده پیدا نشود که در جریان عمومی سلامت و قدرت جامعه شریک نباشد. خودکشی، اعتیاد، فحشا و... را می توان از انواع آسیبهای اجتماعی تلقی کرد. آسیب اجتماعی به وقایع، پدیدهها و فرآیندهایی اطلاق می شود که هر جامعه مفروض در زمان معین با رجوع به مجموعه ارزشهای مورد باور خود غیرمنطقی تلقی می کند و آنها را مخل نظم جامعه در زمان معین و لحظههای مشخص می پندارد و با بار منفی همراه است. رویکرد آسیب شناسی، تفکرات جامعه شناسان آمریکایی متقدم را درباره مسائل اجتماعی سازمان داده و دست کم برای سال های طولانی، رویکرد با نفوذی بوده است. این رویکرد ریشه در تمثیل ارگانیک دارد و توجه اصلی آن به بیماری ها یا آسیبهای جامعه است. از نظر این رویکرد، مسائل اجتماعی تخلف از انتظارات اند. علت آنها ناکامی در جامعه پذیری تلقی گردیده که ابتدا به میراث ژنتیکی و سپس به محیط اجتماعی نسبت داده شده است. حاصل چنین ناکامی هایی، فرسایش اخلاقی و راه حل آن آموزش اخلاقی است.

آسیب شناسان اجتماعی را می توان براساس مرحله زمانی، گرایش و سیاست آنها دسته بندی کرد. آسیب شناسان متقدم تر در سوگیری و سیاست، متمایل به محافظه کاری بودند. متاخران تمایل داشتند در جهت گیری ها و سیاستهای خود لیبرال یا رادیکال باشند. متاخرین آسیب شناسان هم به سنتزی از همه این رویکردها روی آورده اند و مشکل می توان گفت این رویکرد کدام جهت را در پیش خواهد گرفت یا نفوذ آن در آینده تا چه حد خواهد بود.

نویسنده : ندا مهاجرانی