آمدنم بهر چه بود

نگاهی به طرح پزشک خانواده و چگونگی اجرای آن

بیش از ۳۰ سال است که سیستم شبکه بهداشت در کشور راه‌اندازی شده و منابع انسانی مالی و پشتیبانی زیادی صرف نهادینه شدن این سیستم در سطح کشور شده است، به نحوی که به پشتوانه وزارت بهداشت و صاحب‌نظران علمی که تعلق خاطر ایشان به این سیستم مثال زدنی است، این سیستم تا سال‌ها و حتی تاکنون زبانزد دیگر کشورهای منطقه قرار گرفته است...

سیستم شبکه بهداشت در این مدت با توجه به تغییر نیازهای کشور و به منظور بالا رفتن بهره‌وری با تغییراتی مواجه شد تا خدمات آن در راستای نیازهای آحاد جامعه باشد. از جمله برنامه‌هایی که به منظور پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه طراحی شده، طرح پزشک خانواده بوده است. همراهی این طرح در کنار طرح صدور دفترچه بیمه روستایی که توسط سازمان بیمه خدمات درمانی انجام شد، موجب استقبال مردم از خدمات سلامت شده است.

● تحقق سه هدف بزرگ

در واقع با اجرای طرح پزشک خانواده تحقق سه هدف بزرگ «بهبود دسترسی، بهبود عدالت در سلامت و بالا بردن بهره‌وری در سیستم بهداشتی» با احتمال بیشتری امکان‌پذیر خواهد شد و اجرای این طرح موجب پویایی مجدد سیستم ارجاع در شبکه بهداشت کشور شده است. لازم به ذکر است همراهی بیمه با اجرای این طرح موجب شده تا کفه ترازو در سیستم تا حدی به سمت خدمات درمانی متمایل شود که البته این امر نیز با پیگیری و برنامه‌ریزی مسوولان قابل اصلاح است.

آنچه می‌توان گفت آن است که پزشک خانواده به عنوان طرحی که دسترسی مردم را به خدمات درمانی بهبود بخشیده، اکنون پس از گذشت چند سال نیازمند ارزشیابی و ارایه راهکارهایی جهت ارتقا است. از آنجا که ادامه یافتن هر طرح خوب از اجرای آن مهم‌تر است و هر طرحی برای ادامه یافتن نیازمند ارزشیابی مستمر است. ارزشیابی موجب می‌شود تا به صورت مشخص کیفیت خدمات، برون‌دادها و اثرات برنامه مورد ارزیابی قرار گیرد که مسلما نتایج قابل‌ملاحظه‌ای در پی خواهد داشت.

از یک بعد، این طرح توانسته سیستم شبکه بهداشت را پویاسازی مجدد نماید و بار دیگر برخی خلأهای دیرینه سیستم شبکه بهداشت کشور نمود پیدا کرده که اگرچه تعداد آن نادر است، ولی اهمیت بارزی دارد. یکی از این خلاءها، مکانیزم ارتباطی سطوح ارایه خدمت است یا همان «نظام ارجاع». بازسازی و تقویت نظام ارجاع در عین حالی که پوشش فعلی طرح پزشک خانواده را به کیفیت بالاتری از خدمات آراسته خواهد نمود، شرایط عملی شدن این طرح را در شهرهای بزرگ‌تر نیز شفاف می‌نماید.

● مقبولیت طرح

در خصوص طرح پزشک خانواده، مقبولیت جمعیت تحت پوشش این طرح که روستاییان و جمعیت شهرهای زیر ۲۰‌هزار نفر هستند، به عنوان مشتریان خارجی و اعضای تیم سلامت، به عنوان مشتریان داخلی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که انجام یک ارزشیابی صحیح می‌‌تواند میزان رضایت آنها را به عنوان مشتریان این طرح مشخص نماید. از دیدگاه گیرندگان خدمت، طرح پزشک خانواده به دلیل پاسخگویی یک‌سری از نیازها، با مقبولیت همراه بود. همچنین به دلیل اشتغال‌زایی برای فارغ‌التحصیلان گروه پزشکی، در ابتدا موجب رضایت ارایه دهندگان خدمت نیز شد، اما آنچه مهم است آنکه آیا پس از گذشت سال‌ها توانسته مقبولیت خود را حفظ نماید؟

یکی دیگر از نکات مهم طرح پزشک خانواده آن است که این طرح بنا به نیازهای زمان خود طراحی شده و در برخی موارد نیازمند انطباق با نیازهای روز است. بررسی‌های اولیه نشان داده که یکی از نیازهای مهم امروز، مساله اورژانس است و از آنجا که این طرح تنها به ساعات اداری محدود می‌شود (غیر از مواقع بیتوته)، ارایه خدمات اورژانس به مردم بی‌پاسخ مانده و یا لااقل پاسخ شفافی به آن داده نشده است. از سوی دیگر، تیم سلامت نیز به عنوان افراد فرهیخته جامعه معتقدند آموزش‌های آنها منطبق با فرآیندهای تعریف شده در طرح پزشک خانواده نیست و به نظر می‌رسد در رابطه با گروه ارایه‌دهنده خدمات آموزش‌هایی به صورت کارگاه‌های مختلف و یا گنجاندن برخی واحدها در سیستم رسمی آموزش، برای بالا بردن بازدهی کار لازم است. ضمن آنکه دسترسی این گروه به منابع علمی به منظور رفع نیازهای علمی نیز باید مد نظر قرار گیرد.

● تیم سلامت و عوامل موثر در انگیزش

اجرای این طرح در بدو امر توانسته نیاز شغلی تیم سلامت را برطرف نماید، اما این نکته که آیا برطرف شدن این نیاز تعارضی با نیازهای دیگر آنها نداشته، موضوعی است که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع سایر نیازهای پزشکان و تیم سلامت به عنوان افرادی که دارای مسوولیت‌های خانوادگی بوده و وابسته به ارتقای علمی و شغلی خود هستند، با اشتغال به کار در روستاها و شهرهای زیر ۲۰‌‌هزار نفر و بعضا دوری از خانواده‌ تحت‌الشعاع قرار گرفته است.

در نهایت می‌توان پیش‌بینی نمود اگر تعادلی میان مقبولیت و رضایت ارایه‌دهندگان و گیرندگان خدمات وجود نداشته باشد، قطعا چنین طرحی با بی‌ثباتی مواجه خواهد شد.

به عبارت دیگر باید میان اهداف سازمان، اهداف طرح و اهداف ارایه‌دهندگان خدمت، هم‌سویی وجود داشته باشد تا این امر، به استحکام و انسجام ابعاد مختلف ارائه خدمت بینجامد.

بحث رفاه پزشکان و سایر اعضای تیم سلامت مخصوص پزشکان و مامایی که در شرایط بیتوته قرار دارند، از نکات مهم این طرح است که باید مورد بازنگری و توجه جدی قرار گیرد. متاسفانه محل اسکان پزشکانی که در بیتوته قرار دارند، از تجهیزات ابتدایی و رفاهی مناسب برخوردار نبوده و مشاهده شده در برخی شرایط به همین دلایل پزشکان کمتر از زمان مقرر در سیستم می‌مانند. این طرح همچنین موجبات پراکندگی اعضای خانواده تیم سلامت را سبب شده است.

از طرف دیگر در حال حاضر، میزان دریافتی تیم سلامت تنها براساس مراجعین دارای بیمه روستایی تعیین می‌شود و در واقع تکلیف خدمات ارایه شده تیم سلامت به مراجعین غیربیمه روستایی مشخص نشده است. ضمن آنکه بخشی از همین مبالغ نیز در فواصل بسیار طولانی و در مدت زمانی بیشتر از ۳ ماه به آنها پرداخت می‌شود که پس از بررسی نتایج ارزیابی عملکرد تیم سلامت صورت می‌گیرد و نحوه این ارزیابی‌ها و تاثیر آن نیز برای تیم سلامت واضح نبوده و نیاز است بازخورد اطلاعاتی مناسب در این مورد به آنها ارایه شود و بالاخره همچنان که متولیان سیستم بهداشتی تعهداتی به افراد جامعه دارند، نیازهای سلامت ارایه‌دهندگان خدمت نیز به عنوان افراد جامعه باید مدنظر مسوولان قرار گیرد. استفاده از بیمه‌ها به شکلی که مشاغل دیگر از آن بهره‌مندند و یا استفاده از تعطیلات و مرخصی‌ها، نکاتی است که باید در طرح پزشک خانواده مورد توجه قرار گیرد.

● فرصت‌ها را دریابیم

به نظر می‌رسد طرح پزشک خانواده، فرصت مناسبی برای اشتغال‌زایی فارغ‌التحصیلان پزشکی و مامایی است که به خوبی از آن استفاده نشده است، در صورتی که با مدیریت صحیح، ارزیابی و بررسی‌ نقص‌ها می‌توان از نیروی انسانی متخصصی بهره‌مند شد که کشور و خانواده‌ها، هزینه هنگفتی برای پرورش و تربیت آنها صرف کرده‌اند. باید گفت که این نیرو هیچ مشابه و جایگزینی ندارد و متاسفانه تنها به دلیل عدم توجه و تامین نیازهای آنها، از وجودشان بی‌بهره مانده‌ایم.

رعایت این موارد در مدت زمان طولانی می‌تواند به بی‌ثباتی طرح منجر شود و اکنون زمان آن فرارسیده تا با بررسی مشکلات و خلاهای این طرح‌، کارایی آن را ارتقا دهیم. طرحی که با چنین گستردگی در کشور انجام می‌شود و جمعیتی در حدود ۲۲ میلیون نفر را تحت پوشش قرار داده، احتیاج به شبکه‌ای منسجم از پروژه‌های کاربردی مستمر دارد تا ارتقای پیوسته طرح را تضمین نماید.

دکتر فرزانه مفتون

دانشیار پژوهشی جهاد دانشگاهی