شورای انقلاب

بررسی مختصر عملکرد شورای انقلاب

‏۲۲ دی ماه سالروز تشکیل شورای انقلاب به فرمان امام خمینی (ره) می باشد. در این روز امام دستور تشکیل نهادی را صادر نمودند که در برهه ای حساس از دوران نهضت اسلامی و همچنین در حیاتی ترین روزهای عمر انقلاب، یعنی ابتدای دوران جمهوری اسلامی نقشی منحصر به فرد را ایفا نمود. در این مقال به اختصار به عملکرد این نهاد مهم انقلابی پرداخته خواهد شد. ‏

هسته اولیه شورای انقلاب در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، پس از هجرت امام خمینی (ره)به فرانسه در مهرماه ۱۳۵۷ شکل گرفت و به تدریج تا پیروزی نهایی انقلاب تکامل یافت. بنابراین کارنامه و عملکرد آن شورا نیز در دو دوره قابل بررسی می‌باشد: دوره قبل از پیروزی انقلاب و دوره پس از پیروزی انقلاب تا زمان شروع به کار نخستین دوره قانونگذاری مجلس شورای اسلامی و تشکیل اولین دولت دائمی نظام جمهوری اسلامی.

الف) دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی:

در این دوره اعضا، فعالیت‌ها و همه امور مربوط به شورا به صورت مخفی بود؛ حتی چندین ماه اسم شورا نیز هنوز قطعی نشده بود و از آن به عنوان شورای مشورتی یا عناوین مشابهی نام برده می‌شد. جلسات شورا نیز در خانه‌های اعضای شورا یا در مدرسه رفاه تشکیل می‌شد. در این دوره شورا رئیس تعیین شده‌ای نداشت، اما

اداره کننده جلسه‌ها آیت‌الله بهشتی بود و رئیس جلسه نیز آیت‌الله طالقانی بود. ‏

عملکرد شورا در این دوره در مجموع برای انسجام مبارزه، وحدت برنامه‌ریزی و هدایت امواج انقلاب در محورهای زیر بوده است:

۱) هدایت مبارزه مردم در ایران با هماهنگی و مشورت با امام خمینی (ره) :

از ابتدای تشکیل غیر رسمی و مخفی شورای انقلاب، اعضای شورا نتایج جلسه‌ها و تصمیمات و همچنین اقدامات خود را به صورت حضوری، تلفنی یا از طریق سایر مبارزینی که به دیدار امام در پاریس می‌رفتند به اطلاع ایشان می‌رساندند و رهنمودهای لازم را از ایشان می‌گرفتند. ‏

یکی از جریان‌های اصلی مبارزه در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی، سراسری شدن اعتصاب‌ها بود. این اعتصاب‌ها که از اواسط شهریور ۱۳۵۷ آغاز شده بود، کارخانه‌ها، بانکها، دانشگاهها، مدارس، ادارات دولتی و غیره را شامل می‌شد و هر روز به دامنه آن افزوده می‌شد. از آنجایی که احتمال داشت از این رهگذر آسیبی برای مردم و انقلاب پیش آید، کمیته اعتصابات با فرمان امام خمینی (ره) و با نظارت شورای انقلاب تأسیس شد تا ضمن نظارت و کنترل اعتصاب‌ها، نوع اعتصاب‌های مفید یا زیان‌بخش را بررسی و مهار کند. ‏

کمیته اعتصابات بر اساس فرمان مورخ ۲۸/۱۰/۱۳۵۷ امام خمینی(ره) تشکیل گردید. در قسمتی از این پیام آمده بود: "نظر به اینکه بعضی از اعتصاب‌ها و متوقف بودن وسایل حمل آذوقه و مواد غذایی مورد نیاز مردم، خصوصاً گندم و یا تعطیل برنامه‌های نگهداری و تعمیرات دستگاههای صنعتی، ممکن است سبب محرومیت‌های مشقت‌بار و فلج کننده برای مردم زیرستم با رکود فعالیتهای اقتصادی و سبب خسارت‌های غیر قابل جبران گردد و نیز دستاویز تبلیغاتی و حربه جنگی به دست حریف بدهد باید سعی شود که ضمن ابراز انزجار و به زانو درآوردن دستگاه غاصب حاکم ـ که هدف اصلی اعتصاب است ـ زیان‌های ناشیه کمتر متوجه ملت شجاع و مردم بیداری که سربازان این کارزار می‌باشند، گردد.‏

از اقدامات این کمیته می‌توان به صدور اعلامیه‌های مختلف و اعمال دستورهای امام خمینی (ره) در زمینه کنترل اعتصاب‌ها اشاره کرد. در درون کمیته، گروه‌های کاری تخصصی گوناگونی نیز به وجود آمده بود که مسائل مهم را مورد بررسی قرار می‌داد. از جمله اعلامیه‌های مهم کمیته تنظیم اعتصابات می‌توان به اعلامیه خطاب به کارکنان اداره غله و مراکز سیلوها مبنی بر تخلیه و حمل سریع گندم به مناطق مختلف، اعلامیه به کارکنان پست کشور مبنی بر پایان دادن به اعتصاب به منظور تأمین نیازهای پستی مردم، اعلامیه خطاب به مردم تهران مبنی بر حفاظت از اتوبوس‌های شرکت واحداتوبوسرانی و مواردی از این قبیل اشاره کرد.

کمیته دیگری که فعالیت‌های آن از سوی شورای انقلاب هدایت می‌شد، کمیته سوخت بود. اعتصاب در بخش‌های مختلف صنعت نفت از مهرماه ۱۳۵۷ گسترش فراگیری داشته و تأثیر متفاوت و مهمی درمقایسه با سایر اعتصاب‌ها بر سرنوشت حکومت پهلوی داشت. اهمیت آن از صادرات نفت و درآمدهای ناشی از آن و همچنین تأمین سوخت داخلی نشأت می‌گرفت. لذا ساماندهی اعتصاب‌ها موضوع مهمی بود تا از رهگذر اعتصاب‌ها امور داخلی کشور مختل نشود و تولید داخلی نفت و پالایش آن دستخوش بی‌نظمی و تعطیلی نشود. امام خمینی (ره) نیز بارها در سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و پیام‌های خود به اهمیت اعتصاب در صنعت نفت تأکید کرده و از مردم خواستند تا به حمایت مادی و معنوی اعتصاب‌کنندگان و خانواده‌های آنها و کلیه صنف‌ها و کسانی که از اعتصاب‌ها آسیب می‌بینند، بپردازند.‏

به دنبال پیام مورخ ۸ دی ۱۳۵۷ امام خمینی (ره) به مهدی بازرگان و مأموریت تشکیل هیئت پنج نفری برای هدایت و رهبری اعتصاب‌ها در صنعت نفت، اعتصاب وارد مرحله جدیدی شد و تهدید دولت ازهاری مبنی بر اخراج اعتصاب‌کنندگان نیز ره به جایی نبرد و عملاً صدور نفت قطع گردید و انقلاب یک گام دیگربه پیروزی نزدیک گردید. از اعضای هیئت پنج نفری، مهدی بازرگان، محمدجواد باهنر و هاشمی رفسنجانی عضو شورای انقلاب نیز بودند و بحران نفت را که از دشوارترین اقدامات شورا بود، انجام دادند.‏

کمیته فرعی دیگر شورای انقلاب کمیته راهپیمایی بود. در آن روزها مهمترین مصداق و نمود عینی مبارزات مردم و دامنه آن، تظاهرات خیابانی بود؛ لذا هدایت راهپیمایی‌ها نقش مؤثری در تسریع پیروزی انقلاب داشت که زیر نظر شورای انقلاب بود.

۲) ارتباط با دولت، سران ارتش و مقامات کلیدی حکومت پهلوی:

از اقدامات مهم شورای انقلاب، ارتباط با دولت، به منظور پیشبرد اهداف روبه رشد انقلاب بود. به عبارت دیگر شورای انقلاب جدی‌ترین رقیب دولت بختیار تا قبل از بازگشت امام خمینی (ره) به ایران و تشکیل دولت موقت بود. لذا، بختیار تمام راه‌حل‌ها و امیدواری‌های خود را برای مهار بحران انقلابی در ایجاد ارتباط و تماس با شورای انقلاب می‌دید. اولین تماس بختیار با مهدی بازرگان ـ یکی از اعضای شورای انقلاب ـ در ۲۶ دی ۱۳۵۷، روز خروج محمدرضا پهلوی از ایران بود. ‏

تاکتیک و اقدام مهم دیگر شورای انقلاب، برقراری ارتباط مستقیم با سران ارتش و جلب نظر موافق آنان به انقلاب و دلگرم کردن آنها بود. این ارتباط با اطلاع امام خمینی (ره) بود و ایشان نیز آن کار را مفید و لازم می‌دانستند.

مهمترین مشکل بختیار در این مقطع، مسئله کمبود زمان کافی بود و برای به دست آوردن آن حاضر به دادن امتیاز به شورای انقلاب بود. بختیار موضوعات زیر را از شورای انقلاب درخواست داشت:

۱) حداقل دو ماه به او مهلت داده شود و امام سفرشان را به تهران به تأخیر بیندازد.

۲) چند پست وزارتخانه‌ها خالی است. حاضر است که آنها را در اختیارشورای انقلاب بگذارد تا هر کس را مایل باشند منصوب نمایند.

۳) نظارت نسبی شورای انقلاب را هم (بر دولت) می‌پذیرد."‏

اما امام خمینی (ره) و به پیروی از ایشان شورای انقلاب هر سه موضوع را رد کرد و نپذیرفت. در تماس اعضای شورای انقلاب با بختیار، مسئله تعیین تکلیف رژیم پهلوی از طریق رفراندوم نیز مورد بررسی قرار گرفت. اما اختلاف بر سر مقام یا ارگان برگزار کننده رفراندوم، موجب عدم اجرای همه‌پرسی شد؛ زیرا انقلابیون انجام همه‌پرسی توسط دولت بختیار را قبول نداشتند. خودشان نیز هنوز توان اجرای آن را در آن شرایط نداشتند و دولت موقت نیز هنوز تشکیل نشده بود. بختیار در آخرین مرحله حتی حاضر شد وزارت کشور را نیز به شورای انقلاب بدهد، ولی آن پیشنهاد نیز پذیرفته نشد. پل ارتباطی شورای انقلاب با دولت بختیار، غالباً اعضای ملی‌گرا و عضو نهضت آزادی شورای انقلاب بود که سوابق همکاری سیاسی و اجرایی داشتند. ‏

اعضای شورای انقلاب در کنار برقراری ارتباط با بختیار، با سران ارتش و برخی مقامات رژیم پهلوی نیز ارتباطاتی داشته‌اند. هدف از این تماس‌ها کاهش مقاومت‌ها از سوی کانونهای قدرت در حکومت پهلوی و انتقال کم خطر و کم هزینه و آسانتر قدرت بود.‏

۳) فراهم آوردن مقدمات تأسیس دولت انتقالی:

یکی از اهداف تأسیس و وظابف شورای انقلاب، شناسایی و معرفی اعضای دولت موقت یا دولت انتقالی و رئیس آن دولت بود تا نظام جمهوری اسلامی بتواند بدون برخورد به موانع جدی از نظام سلطنتی عبور کند. دراعلامیه ۲۲ دی ۱۳۵۷ امام خمینی (ره) برای تأسیس رسمی شورای انقلاب یکی از مهمترین وظایف شورا ایجاد تمهیدات لازم برای تأسیس دولت انتقالی می‌باشد: "... این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است، از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه‌ آن را فراهم سازد..."

لذا شورای انقلاب هم در عرصه داخلی و هم در عرصه بین‌المللی تلاش خود را برای عملی کردن تأسیس دولت موقت با موفقیت انجام داد. در عرصه بین‌المللی و دیپلماتیک با کشورهای غربی و اسلامی وارد مذاکره شد تا ضمن تبیین اهداف و کارکردهای انقلاب اسلامی و نظام سیاسی مورد نظر آن، بستر‌های لازم برای به رسمیت شناختن دولت موقت به هنگام اعلام آن را فراهم آورد. شایان ذکر است که این کشورها، نخستین کشورهایی بودند که نظام جمهوری اسلامی ایران و دولت موقت را به رسمیت شناختند.

در عرصه داخلی نیز ضمن هدایت اعتصاب‌ها، راهپیمایی‌ها و جریان‌های فرعی انقلاب، به فرمان امام خمینی (ره) بر روی نیروهای مسلمان انقلابی برای تشکیل دولت موقت مطالعه کردند و چون نظر امام خمینی (ره) و اعضای شورا این بود که مقام‌های اجرایی در دست روحانیون نباشد، لذا فردی غیر روحانی، یعنی مهدی بازرگان برای انجام این مهم پیشنهاد شد. انتخاب مهدی بازرگان برای نخست‌وزیری دولت موقت در جلسه مورخ ۱۴/۱۱/۵۷ شورای انقلاب با حضور امام خمینی (ره) صورت گرفت و بازرگان پس از طرح نظرات خود که از سوی اعضای شورای انقلاب پذیرفته شد، آن مقام را پذیرفت. حکم نخست‌وزیری مهدی بازرگان از سوی امام نیز نقش شورای انقلاب را آشکارا نشان می‌دهد. در قسمتی از بیانات امام به همین مناسبت آمده است: ‏

‏"بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق مردم ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است ...

جناب عالی را بدون درنظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم..."

امام خمینی (ره) در جلسه معرفی مهندس بازرگان برای مقام نخست‌وزیری فرمود: "ایشان رئیس دولت باشد و ایشان وزرای خودشان را بعد تعیین خواهند کرد و به ما معرفی می‌کنند، تا اینکه شورای انقلاب.... وزرای ایشان را هم بررسی بکنند."‏

با تشکیل دولت موقت، بخش مهمی از وظایف قوه مجریه بر عهده دولت قرار گرفت و قرار شد شورای انقلاب به انتقال قدرت از بختیار به بازرگان نظارت کند و شورا توانست با حمایت جدی از دولت موقت در این زمینه موفق شود. از این پس بخش اعظم وظایف و اقدامات شورای انقلاب، قانونگذاری تا زمان برگزاری نخستین دوره قانونگذاری مجلس شورای اسلامی بوده است. البته پس از استعفای دولت موقت در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ دولت نیز از سوی شورا تشکیل شد.

ب) دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی:

پس از سقوط نظام شاهنشاهی و حکومت پهلوی، در حالی که مهدی بازرگان به مقام نخست‌وزیری انتخاب شده بود، دغدغه اصلی شورای انقلاب، انتخاب وزیران کابینه و تشکیل دولت بود و این موضوع بیش از هر مسئله دیگر، اولویت داشت. اعضای کابینه در چندین مرحله و در طول یک ماه ابتدا به تائید شورای انقلاب و سپس برای تصویب نهایی به امام خمینی معرفی شدند. ‏

با تشکیل دولت موقت، بویژه پس از تکمیل کابینه و امکان ورود دولت به تصمیمات اجرایی، مأموریت شورای انقلاب در مرحله اول به پایان رسید و وارد مرحله دوم شد. در این مرحله قرار شد شورا نقش اجرایی نداشته باشد و فقط جمعی از اعضای شورا با پیشنهاد شورا و تصویب و ابلاغ حکم از سوی امام وزیر شوند و شورا مستقل از دولت به قانونگذاری بپردازد و نقش مجلس قانونگذاری را ایفا کند. جلسه‌های هیئت دولت نیز، جدا از شورا تشکیل می‌شد و فقط زمانی که وزیران لایحه‌ای داشتند وارد جلسات شورا می‌شدند.

با توجه به گستردگی فعالیت های شورای انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی و محدودیت این مقال در پایان به اقدامات و عملکرد این شوار به صورت فهرست وار بیان می شود:

۱) دستگیری و مجازات خائنین

۲) مصادره کاخها، اموال و مؤسسات افراد غارتگر و سرسپرده

۳) انحلال سازمانها و وزارتخانه‌های زاید و مضر

۴) پاکسازی ادارات از افراد ضد انقلاب

۵) جلوگیری از غارتگریها و سوء استفاده‌ها که انجام می‌شود

۶) مبارزه با فساد در سطوح مختلف

۷) اخراج مستشاران خارجی و قطع ایادی بیگانگان برای به خودکفایی رسیدن کشور

۸) لغو قراردادهای امپریالیستی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی.

۹) ایجاد نظم و استقرار حاکمیت انقلاب

۱۰) تدوین و تشکیل نظام جدید

۱۱) حفظ و امنیت و دفاع از مرزها

۱۲) کمک به محرومان و مستضعفان و ایجاد کار و رفاه برای آنان

۱۳) تعدیل ثروت

۱۴) عمران و آبادی کشور خصوصاً در روستاها

۱۵) بالا بردن سطح تولیدات کشاورزی

۱۶) بالا بردن سطح درآمد کشاورزان

۱۷) راه‌اندازی و توسعه صنایع

۱۸) انقلاب فرهنگی در سطح دانشگاه، مدرسه و رسانه‌های گروهی

۱۹) اقدامات تبلیغات اسلامی و بازسازی معنوی و اخلاقی

۲۰) تثبیت سیاست خارجی نه شرقی و نه غربی و نفی وابستگی

۲۱) گسترش مناسبات برادرانه با کشورهای اسلامی

۲۲) تحکیم روابط با کشورهای غیر متعهد انقلابی

۲۳) کمک به نهضتهای آزادیبخش

۲۴) گسترش فرهنگ انقلاب در خارج از کشور و دفاع از انقلاب اسلامی ایران." ‏

نهایتا شورای انقلاب پس از حدود ۱۸ ماه فعالیت و تلاش مستمر و مواجهه و حل و فصل مشکلات عدیده پیش آمده، در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ به کار خود پایان داد.

حجت الله کریمی