چالش های پیش روی خانواده ایرانی

سازمان ملل به منظور تاکید بر ارزش های خانواده, تصمیم گرفت سال ۱۹۹۴ را سال خانواده نامگذاری کند و از آن پس با درک ضرورت تاکید بر حفظ این بنیاد اجتماعی, روز پانزده می ۲۵ اردیبهشت روز جهانی خانواده نامگذاری شد

سازمان ملل به منظور تاکید بر ارزش های خانواده، تصمیم گرفت سال ۱۹۹۴ را سال خانواده نامگذاری کند و از آن پس با درک ضرورت تاکید بر حفظ این بنیاد اجتماعی، روز پانزده می (۲۵ اردیبهشت) روز جهانی خانواده نامگذاری شد. خانواده نمونه ای کوچک از جامعه تلقی می شود و فرد نخستین آموزش ها و اصول مسئولیت پذیری را از خانواده می آموزد. در باب اهمیت خانواده بارها مطالبی ذکر شده اما این بار ما سعی داریم با نگاهی متفاوت ابعاد مهم نهاد خانواده را در گفت وگو با یکی از کارشناسان بررسی کنیم.

دکتر شریفی، عضو پژوهشگاه خانواده در این باره توضیح می دهد: ۵ نهاد اساسی در هرجامعه ای وجود دارد که تمام اتفاقاتی که در یک جامعه می افتد بر دوش آن هاست. در این میان «نهاد خانواده» به خاطر ویژگی منحصر به فرد خود اهمیت بسیار زیادی دارد. آن هم این که سایر نهادها عقبه دولتی و حکومتی دارند اما نهاد خانواده کاملا مردمی است و با ۴ نهاد دیگر در ارتباط مستقیم است. به لحاظ تئوریک، متفکران بزرگ حوزه های روان شناسی و جامعه شناسی معتقدند بین ۶۵ تا ۸۵ درصد شخصیت هر انسانی در ۶ سال اول زندگی او شکل می گیرد. اگر این نظریه را حتی اندکی بپذیریم باید بگوییم بیش از سه چهارم آن چه در جامعه از انسان ها سر می زند در واقع ریشه در خانواده دارد. می بینید که جایگاه نهاد خانواده براساس رویکرد مطالعاتی که سال ها در جوامع مختلف و در طول تاریخ انجام شده، بسیار والاست. در دوران مدرنیته گفته شد با تغییر شرایط اجتماعی در جوامع توسعه یافته، نهاد خانواده رو به اضمحلال است اما اتفاقاتی که در بطن جامعه رخ داد نشان داد نهاد خانواده اصولا قابل حذف شدن نیست اما می تواند بنا به توسعه یافتگی یا پیوندهای اجتماعی گوناگون تحول پیدا کند.

به هر حال درباره وضعیت خانواده های ایرانی در حال حاضر طبق پژوهش هایی که در پژوهشگاه خانواده انجام گرفت باید گفت خانواده ایرانی در دوران گذار به سر می برد. خانواده ایرانی از حدود ۸۰ یا ۹۰ سال قبل وارد حیات اجتماعی جدیدی شد و اولین تحول آن در تبدیل خانواده گسترده به خانواده هسته ای نمودار شد. خانواده ای که در آن حداقل ۳ نسل با یکدیگر زندگی می کردند اکنون تبدیل به خانواده هسته ای متشکل از پدر، مادر و فرزندان شده است. خانواده هسته ای در کشور ما به دلیل نبود حمایت های اجتماعی از سوی نهادهای جامعه همچنان وابستگی زیادی به شبکه های فامیلی دارند و نیازهای خود را از این طریق برآورده می کنند. این وابستگی و تعامل بین خانواده های قدیمی (با عمر ۳۰ ساله) با خانواده های جدید (یک سال به بالا) باعث ایجاد تنش هایی می شود و گاه به مداخله در خانواده های جدید می انجامد که تاثیرات سوئی بر پیوندها و روابط خانوادگی دارد. یکی از مهم ترین چالش هایی که خانواده های ایرانی در دوران معاصر با آن روبه رو هستند رسیدن به تعامل بین خانواده های قدیمی و جدید است به نحوی که بدون صدمه دیدن ارتباطات و پیوندهای خانوادگی فرهنگ و ارزش ها به نسل بعد منتقل شود.

از سوی دیگر جایگاه زن و شوهر در خانواده کنونی با توجه به تغییرات بنیادینی که در سطح جامعه صورت گرفته، هنوز مورد مناقشه است. هنوز ما نتوانسته ایم تعریف مناسب امروزی واقع بینانه از نقش زن که مورد قبول همه طیف ها، طبقات اجتماعی، کارشناسان مذهبی و جامعه شناسان قرار بگیرد، ارائه دهیم و هنوز به طور سنتی مرد نان آور خانواده و زن رکن تربیتی و فرزند آوری خانواده است. این نگرش در تمامی نهادها و سازمان های اجتماعی و مذهبی در قوانین جزایی و کیفری وجود دارد. اما آن چه در جامعه وجود دارد این است که زن مدت هاست از خانه بیرون آمده، در تامین مخارج خانواده شریک شده و مسئولیت مسائل خارج از منزل را به عهده گرفته چنان که مرد نیز بخشی از مسئولیت های زن در خانه را به دوش می کشد. تصویر مردی که کارهای منزل را انجام می دهد، چندان بعید و دور از ذهن نیست. بنابراین تبادل نقش ها در خارج از منزل و داخل منزل به نوعی خانواده را درگیر چالش های جدید کرده است.نقش های سنتی زن و مرد در جامعه ایرانی سال هاست تحول پیدا کرده است و پذیرش آن ها هنوز با مقاومت گروه هایی در جامعه روبه رو شده است.

دکتر شریفی از فاصله بین نسلی به عنوان دومین چالش مهم خانواده های ایرانی یاد می کند و توضیح می دهد: جوانان ۲۰ تا ۳۰ ساله ای که اکنون در جامعه به دنبال مطالبات خود هستند به دلیل برخورداری از امکانات پیشرفته دنیای مدرن به آگاهی و دانش جدیدی مجهز شده اند که بخش عظیمی از نسل گذشته کمترین دسترسی را به آن داشته اند، در نتیجه شکاف بین نسلی رخ داده که در جامعه «نفهمیدن زبان یکدیگر» از آن یاد می شود. یعنی پدر و مادر حرف جوان یا نوجوان خود را نمی فهمند. «شکاف میان نسلی» آن جایی بحران زا و تهدید آمیز می شود که به «گسست میان نسلی» بینجامد که طی آن ارزش ها، هنجارها، رسوم و آداب ۲ نسل به کلی متفاوت شود و این ۲ نسل به کلی با یکدیگر قطع ارتباط کنند.«نداشتن حرف مشترک» یکی از نشانه های شکاف بین نسلی است که شکایت بسیاری از جوانان امروزی است و این واقعیت که پدر و مادر امروزی در فهمیدن جوانان خود مشکل دارند، بسیار واضح و آشکار است.از طرفی نمی توان از «اتونیزه شدن» خانواده و معایب آن به راحتی گذشت.

در گذشته خانواده به معنای واقعی زیر یک سقف زندگی می کردند و به اصطلاح دور هم بودند اما هم اکنون هر یک از اعضای خانواده اتاق مخصوصی دارند و در حد چند دقیقه با سایر اعضا کنار یکدیگر می نشینند و باهم صحبت می کنند. ظهور پدیده هایی مثل تلویزیون نیز یکی از دلایل ازهم گسیختگی و شکاف نسلی در خانواده است. تلویزیون نه فقط فرهنگ، ارزش ها و هنجارهای خانواده را تحت تاثیر قرار داد بلکه حتی سبک نشستن اعضای خانواده را تغییر داده است. کاهش ارتباطات بین اعضای خانواده پس از افزایش امکانات پیشرفته دیجیتالی با خرید تلویزیون برای هر یک از اعضا تشدید شد به نحوی که هم اکنون خانواده ها حتی برنامه های تلویزیون را با هم تماشا نمی کنند و هر یک به اتاق خود پناه می برند تا برنامه مورد علاقه شان را ببینند. در نهایت کاهش سطح ارتباط کلامی، فیزیکی و عاطفی اعضای خانواده در شهرهای بزرگ به وفور قابل ملاحظه است.طبیعی است که در کشور ما که فقط مصرف کننده فناوری روز دنیاست، عوارض این محصولات بیشتر است زیرا ورود هر محصول جدید دیجیتالی به علت نبود فرهنگ صحیح استفاده از آن در واقع یک ضربه به خانواده است.

دکتر شریفی با اشاره به تلفن همراه و گسترش آن در جامعه می گوید: ۱۰ سال قبل عده بسیار کمی که نیازهای فوری را با آن انجام می دادند، تلفن همراه داشتند اما طی یک دوره ۵ ساله همراه به دست همه رسید. تلفن همراه به یک باره فرد را به میزان نامحدودی به سایر افراد ارتباط می داد و برقراری ارتباط به یک باره آسان شد. هرقدر اعضای خانواده وقت بیشتری صرف کار با تلفن همراه خود می کنند در واقع به همان اندازه از ارتباط درون خانواده کم می کنند.

اگر چه سازمان ملل چندسالی است که روزی را به عنوان روز جهانی خانواده نام گذاری کرده است اما دین اسلام در ۱۴۰۰ سال قبل بر اهمیت و جایگاه خانواده تاکید داشته و خانواده سالم را منشاء جامعه سالم دانسته است . مهم ترین و ارزشمندترین نقش خانواده تامین محبت واقعی و سرپرستی و حمایت از فرزندان است که این کمبود در کسانی که از حمایت خانواده محرومند، کاملا قابل مشاهده است. برهمین مبناست که پیامبراسلام می فرمایند هیچ بنیاد اسلامی نزد خداوند، پسندیده تر از بنای ازدواج و خانواده نیست.

بنا به نوشته آفتاب ، اسلام در واقع وحدت جامعه را از وحدت زوجین و وحدت اعضای خانواده می شناسد و علایق انسانی موجود در خانواده را قابل گسترش و نشر در جامعه به حساب می آورد. اسلام از همان ابتدا برنامه ها و دستورات خاصی برای رشد و تربیت کودک تنظیم کرده و اجرای آن را بر عهده خانواده گذاشته است. پیامبراکرم در این باره می فرمایند: خدا رحمت کند کسی را که در نیکوکاری و نیکی به فرزندش کمک کند. سوال شد چگونه؟ فرمودند: آنچه در توانایی کودک است از او بپذیرید و آنچه انجام دادنش برای کودک دشوار است از او نخواهید. از دیدگاه اسلام انسان ها از لحاظ ویژگی ها، توانایی ها و استعدادها از یکدیگر متفاوت هستند. بر این اساس در نظر گرفتن تفاوت ها را در خانواده دارای اهمیت بسیاری می داند. به این ترتیب اسلام با مدنظر قراردادن تاثیرات خانواده در تربیت فرزندان ، سلامت اجتماع را در گروی خانواده سالم می داند.

خانواده سالم علاوه بر رشد و شکوفایی فرزندان تربیت سالمی را که همسران از یکدیگر دریافت می دارند نیز از نظر دور نگه نمی دارد. خانواده سالم چارچوب امنی برای همسر و فرزندان است، این چارچوب گسترش یافته ، چارچوب امن جامعه را فراهم می آورد. حفظ نسل، ایجاد آرامش روحی، اخلاقی و فکری ، تکامل انسان و پرورش فرزندان از جمله اهداف تشکیل خانواده از نظر اسلام است و اسلام مترقی ترین توصیه ها را درباره اهمیت خانواده، کارکردهای آن و حقوق اعضای خانواده دارد که چنانچه خانواده ها آن را در سرلوحه زندگی خویش قرار دهند نهاد خانواده را از گزند آسیب ها دور نگه می دارند.

هرچند رسیدن به خانواده ایده آل کار غیرممکنی است اما می توان با راهکارهایی به شادتر بودن در خانواده کمک کرد. این راهکارها به تجربه به دست آمده و هرکس با الگویی که در خانواده حاکم است می تواند یک یا چند مورد از آن ها را اجرایی کند.

۱) از باهم بودن لذت ببرید.

۲) آنچه در طول روز برایتان رخ داده را برای یکدیگر شرح دهید.

۳) خانواده و امور مربوط به آن را در اولویت قرار دهید.

۴) با هم شام و ناهار صرف کنید.

۵) با هم تفریح کنید.

۶) اعضای خانواده را به حلقه دوستان ترجیح دهید.

۷) هرگز صدای خود را سر سایر اعضای خانواده بلند نکنید.

۸) هرگز در مقابل کودکان با همسر خود دعوا نکنید.

۹) در کار افراط نکنید.

۱۰) انعطاف پذیر باشید.

۱۱) حریم شخصی و خصوصی خود را حفظ کنید.