خسته های بی حوصله

بررسی چگونگی برخورد پدران گرفتار با فرزندان از منظر روانشناسی و آسیب شناسی

عقربه‌های ساعت آن شب مانند دیگر شب‌ها، اضطرابی دوباره را به اعضای خانه یادآوری می‌کرد. بچه‌ها خوب می‌دانستند که چه باید بکنند پسر بزرگتر کتاب‌هایش را جمع کرد و به اتاقش رفت. در یک چشم به هم زدن در خانه‌ای که شادی و هیاهو در آن موج می‌زد هیچ صدایی به گوش نمی‌رسید. تنها تیک تیک ساعت و صدای چرخیدن کلید در قفل خبر از آمدن پدر به خانه می‌داد اما پسر کوچک در حالی به رختخواب می‌رفت که هنوز امید داشت بوسه گرم پدر را روی گونه‌اش داشته باشد، پسرک پس از مدتی انتظار به دیدن رؤیای شیرین هر شب قناعت کرد. او امیدوار بود که امشب هم پدری مهربان و شاد را در خواب ببیند. شاید این رؤیا حقیقت داشت اما افسوس که پدر فقط او را در خواب می‌بوسید.

● کودکانی پرخاشگر، پدرانی خشن

افسردگی، پرخاشگری، اختلالات رفتاری مانند جویدن ناخن، شب ادراری، کندن مو یا کاهش عزت نفس و اعتماد به نفس از جمله علائم شایع در کودکانی است که در خانواده‌های متشنج زندگی می‌کنند. خانواده به‌عنوان مهم‌ترین کانون شکل‌گیری شخصیت و تکامل رشد فردی انسان‌ها، نقش مهمی در تربیت فرزندان دارد و پدر و مادر الگوهایی هستند که کودکان با تقلید از شیوه رفتاری آنها، راه و روش تعاملات اجتماعی و برقراری ارتباط با دنیای پیرامون را می‌آموزد. در این میان نقش پدر متناسب با شغل، تحصیلات و وضعیت فرهنگی و اقتصادی در شکل‌گیری شخصیت کودکان مؤثر بوده و انتقال بار عاطفی و روانی از پدر به فرزند با نقش اجتماعی کودک در زندگی آینده رابطه‌ای مستقیم دارد. تحقیقات نشان می‌دهد فرار از خانه، بزهکاری، دوری‌گزینی از اجتماع، همسر ستیزی و خشونت افراد ریشه در کودکی آنها داشته و رفتارهای پدر به‌عنوان فردی تأثیرگذار در مدیریت و رهبری خانواده در بروز این عوامل نقش بسزایی دارد.

دکتر امان قرایی مقدم، آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به نقش کلیدی پدر در شکل‌گیری شخصیت کودکان و پیامدهای بروز رفتارهای خشن پدران می‌گوید: والدین مانند آینه هستند و بازتاب رفتارها و شیوه تربیتی‌شان در زندگی اجتماعی کودکان در آینده به وضوح مشاهده می‌شود. این کارشناس اضافه می‌کند: تجربه نشان می‌دهد، در خانه‌هایی که پدران خشن و تندخو حضور دارند، روحیه پرخاشگری و تندخویی در فرزندان آنها وجود داشته و این افراد قادر به برقراری ارتباط مؤثر و مناسب با اطرافیان خود نیستند. آرامش فکری و روانی و دستیابی به موفقیت‌های تحصیلی و شغلی و سازگاری با محیط اطراف در این افراد کمتر وجود دارد. دکتر فربد فدایی، روانپزشک معتقد است معمولاً پدران بداخلاق در خانواده‌هایی متشنج پرورش پیدا کرده‌اند و خود پدرانی خشن و مستبد داشته‌اند. اگرچه در اجتماع امروز، درصد کمی از پدران دچار چنین خصوصیت‌های منفی هستند اما بروز رفتارهای پرخاشگرانه و بداخلاقی در محیط خانواده، تأثیرات منفی و غیرقابل جبرانی در روند رشد روانی و شکل‌گیری شخصیت وی بر جای خواهد گذاشت.

به عقیده دکتر قرایی مقدم، آسیب‌شناس اجتماعی، همبستگی، انسجام و پیوستگی عاطفی در اثر خشونت و بداخلاقی از بین می‌رود و هراندازه والدین برای موفقیت و خوشبختی فرزندانشان سرمایه‌گذاری کنند، بی‌نتیجه خواهد ماند. از طرف دیگر وقوع پیامدهای منفی مانند فرار دختران از خانه یا تن دادن به ازدواج‌های ناموفق برای رهایی از فضای متشنج خانه چنین خانواده‌هایی را تهدید می‌کند.

● ریشه‌یابی

ماشینی شدن دنیای امروز، افزایش ساعات کار، افزایش توقعات فرزندان، چشم و هم‌چشمی و دیگر مشکلات دنیای صنعتی، از جمله عواملی است که باعث بروز برخوردهای نامناسب پدران و بداخلاقی آنها در محیط خانه می‌شود.

پیدا کردن ریشه خشونت بسیاری از پدران در پدیده‌های اجتماعی و عوامل بیرون از خانه نهفته است.

به عقیده دکتر امان قرایی‌مقدم میزان درآمد خانواده‌ها، وضعیت شغلی، امکانات تفریحی و چگونگی استفاده از اوقات فراغت در شکل‌گیری روابط بین پدر و فرزندان و بروز خشونت رابطه مستقیم دارد. این کارشناس معتقد است: توجه به ریشه‌هایی که در ایجاد این معضلات نقش دارد و تلاش برای برطرف کردن آنها تأثیر زیادی در بهبود روابط و شکل‌گیری محبت عاطفی بین پدر و فرزندان دارد. از دیگر پدیده‌های اجتماعی مؤثر در بروز رفتارهای خشن و مستبدانه فقر و بیکاری یا فعالیت در مشاغل سخت است. دکتر فربد فدایی، روانپزشک، بااشاره به ظرفیت‌های روانی افراد می‌گوید:‌ باید توجه داشت هر فرد ظرفیت روانی محدودی دارد و اگر فشارها و مشکلات در محیط خانه یا اجتماع افزایش پیدا کند، به صورت ناخواسته، احتمال بروز خشم و پرخاشگری زیاد می‌شود. به عقیده دکتر فدایی، ازدحام معابر، مشکلات اقتصادی، آلودگی‌های محیطی یا صوتی و حتی آب و هوای گرم در فصل تابستان از جمله عواملی است که باعث برافروختگی و پرخاشگری در افراد می‌شود و از آنجایی که در اکثر خانواده‌ها، تأمین هزینه زندگی به عهده مرد است، چنین رفتارهایی در مردان بیشتر مشاهده می‌شود. از طرف دیگر مساعد نبودن فضای خانه، سروصدای بازی کودکان یا تلویزیون باعث تشدید پرخاشگری در پدران می‌شود. یکی از بحران های اجتماع امروز، پدیده‌ای به نام چشم و هم‌چشمی و افزایش توقعات نامحدود فرزندان از والدین است. دکتر قرایی مقدم، ناتوانی در پاسخگویی به خواسته‌های نابجای فرزندان را که خارج از توان پدران است، یکی از عوامل مهم عصبانیت و خشم پدران معرفی می‌کند و معتقد است، پژوهش‌ها نشان می‌دهد، در شهرهای کوچک و روستاها که افراد ساده‌زیستی را الگوی زندگی خود قرار داده‌اند و توقعات مالی اعضای خانواده اندک است، افراد شادتر هستند و پرخاشگری یا خشونت در این خانواده‌ها کمتر دیده می‌شود. باید توجه داشت تقویت معنویات و توجه به سفارشات و تأکیدات دین مبین اسلام در کنترل خشم و خشونت و محبت به فرزند مؤثر است. دکتر قرایی مقدم توجه به دستورات دین مبین اسلام مبنی بر پرهیز از هرگونه خشونت یا بی‌مهری نسبت به فرزندان به ویژه دختران را در بهبود رفتارهای میان فرزندان و پدر مؤثر دانسته و معتقد است: ائمه معصومین بطور مؤکد توصیه می‌کنند، حتی در مواقع عصبانیت یا خشم بر پیشانی دختران بوسه بزنید و به آنها محبت کنید.

● رفتار با پدران خشن

دکتر فربد فدایی، بروز پرخاشگری را در محیط خانواده نشانه یک اختلال روانپزشکی معرفی می‌کند و معتقد است: مبتلایان به شخصیت ضداجتماعی، مانیا یا افراد مبتلا به اختلال هذیانی به علت بیماری زمینه پرخاشگری دارند و عوامل اجتماعی در بروز یا تشدید این عوامل تأثیرگذار هستند. از این رو کنترل بیماری و حذف یا تخفیف عواملی که باعث تشدید بیماری می‌شود در مقابله با چنین پدرانی مؤثر است. این روانپزشک اضافه می‌کند: رسانه تصویری نیز نقش مهمی در فرهنگ سازی و آگاه‌سازی والدین از پیامدهای قدرت‌نمایی‌های بیجا و خشونت ایفا می‌کند. اما متأسفانه در بسیاری از سریال‌ها و فیلم‌ها شاهد ترویج پرخاشگری و قانون شکنی نقش اول‌ها که عموماً محبوب بینندگان هستند، بوده و این الگوها بطور غیرمستقیم و ناخودآگاه در رفتار پدران مستعد تأثیرگذار هستند. محققان فراهم کردن بسترهای مناسب در محیط خانواده از جمله اوقات باهم بودن و کاهش توقعات مالی و پررنگ شدن نقش مادر در کنترل فضا و برقراری ارتباط بهتر میان فرزندان و پدر را از جمله عواملی می‌دانند که در کاهش آسیب‌پذیری کودکان مؤثر است.