مراتب نفس

▪ پرسش:
اقسام متعدد نفس را چگونه می توان با توجه به ماهیت آن تبیین نمود؟
ـ پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سئوال در خصوص ماهیت نفس و حقیقت آن به نحو اجمال دیدگاه ملاصدرا را بیان کردیم. …

پرسش:

اقسام متعدد نفس را چگونه می توان با توجه به ماهیت آن تبیین نمود؟

ـ پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سئوال در خصوص ماهیت نفس و حقیقت آن به نحو اجمال دیدگاه ملاصدرا را بیان کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می گیریم.

نفس اماره

باتوجه به آن چه بیان شد باید گفت تردیدی نیست که در انسان یک نفس واحد وجود دارد، اما به دلیل حالات و شئون و ملکات گوناگون، همان یک نفس به نام های مختلف یاد می شود. مثلا گاهی از نفس انسانی به نفس اماره یاد می شود، چون نفس وقتی میل و گرایش به طبیعت بدنی پیدا کرد معمولا امر و دستوردهنده به سوی لذت و شهوات حسی است و قلب که شأن قدسی دارد به سوی عالم طبیعت کشیده می شود، و هرگاه خواهش طبیعت انسان به سوی لذات دنیوی باشد نفس او حالت (اماره) بودن دارد یعنی بسیار امرکننده به سوی بدی ها و روح انسانی به اعتبار غلبه حیوانیت نفس اماره خوانده می شود چون همواره امر به کارهای بد می کنند۲.

از بعضی عرفا نقل شده است: در اوایل سلوک که هنوز ولایت وجود به انسان به طور کامل مستولی نشده است، نفس را اماره گویند۳.

نفس لوامه

و هم چنین همان نفس واحد نسبت به بعضی حالات به نام نفس لوامه یاد می شود. یعنی بسیار ملامت کننده خود، این مرتبه از نفس یا این حالت برای نفس انسان، نصیب عده خاصی می شود به عبارتی عده خاصی نفس شان چنین حالتی پیدا می کند که خویش را از کارهای بد ملامت کند و به سوی عالم قدس فراخواند. علت این تعبیر این است که نفس در مقام تلألو نور قلب از غیب قرار می گیرد و برای اظهار کمال آن و ادارک وخامت عاقبت و فساد احوال آن، نفس را به جهت لوم و سرزنش بر افعال خود لوامه گویند این مرتبه مقدمه برای ظهور مرتبه قلب است که مرتبه و شأن قدسی نفس انسان است۴.

بعضی از عرفاً در این باره نیز گفته اند: در اواسط سلوک که نفس مقداری تحت تصرف ولایت قرار می گیرد اما هنوز به طور کامل منقاد و تسلیم محض در طاعت نیست آن را نفس لوامه گویند که پیوسته خود را ملامت می کند۵.

نفس مطمئنه

و بالاخره نفس وقتی از صفات ناپسند کاملا پاکیزه شد و به اخلاق حمیده متصف گردید آن را نفس مطمئنه می خوانند۶. از برخی عرفا در این باره نقل شده: در اواخر سلوک چون کراهت و تمرد کاملا از نفس گرفته می شود و نفس از دشمنی و نزاع با انقیاد قدسی منزه می گردد، صفت اطمینان و آرامش به او دست می دهد از این رو نفس مطمئنه نامیده می شود.

در مجموع از آن چه بیان شد معلوم می شود که همه نام های یاد شده به یک حقیقت صدق می کند و نفس انسان در عین حال که یکی است نسبت به مراتب خود به نام های خاصی یاد می شود چنان که گفته اند: «گاهی نفس گفته می شود و مراد نفس ناطقه انسانی است که خلاصه حقیقت انسان است، و چون نفس در هر لحظه و ساعت نقش خاصی دارد و به رنگ خاصی در می آید لذا ضبط احوال او آسان نیست، نفس اماره، لوامه و مطمئنه، همگی اسامی اوست به حسب مراتب مختلفه و اوصاف متقابله در هر مرتبه ای به سبب وصفی دیگر رسمی دیگر یافته است.»۷

پی نوشت ها

۲-لغت نامه دهخدا، ج ۴۸، ص .۱۶۶

۳-فرهنگ اصطلاحات عرفانی، ص .۷۶۴

۴-لغت نامه، دهخدا. ج ۴۸، ص .۶۸۰

۵-فرهنگ اصطلاحات عرفانی، ص .۷۶۵

۶-لغت نامه دهخدا، ج ۴۸، ص .۶۷۰

۷-فرهنگ اصطلاحات عرفانی، ص .۷۶۵