پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
دهخدا بزرگترین خادم زبان فارسی
عزیزان! فردا سالروز درگذشت استاد علی اکبر دهخداست. او از خبره ترین و فعالترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگترین خدمت به زبان فارسی در این دوران را انجام داده است. لغت نامه بزرگ دهخدا که در بیش از پنجاه جلد به چاپ رسیده و شامل همه لغات زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی در باره آنهاست و کتاب امثال و حکم که شامل همه ضرب المثلها و احادیث و حکمتها در زبان فارسی است، خود به تنهایی نشان دهنده دانش و شخصیت علمی استاد دهخدا هستند.
دهخدا به غیر از زبان فارسی به زبانهای عربی و فرانسوی هم تسلط داشته و فرهنگ فرانسوی به فارسی او نیز هم اکنون در دست چاپ می باشد. دهخدا علاوه بر این که دانشمند و محقق بزرگی بود، مبارزی جدی و کوشا در انقلاب مشروطه محسوب می شد. او مبارزه را از راه نوشتن ادامه می داد و مطالب خود علیه رژیم مستبد قاجار را در روزنامه صور اسرافیل که از روزنامه های پرفروش و مطرح آن زمان بود چاپ می کرد. لغت نامه که بزرگترین و مهمترین اثر دهخدا محسوب می شود۴۵ تا۵۰ سال از وقت دهخدا را گرفت. یعنی سالها بیش از آنچه که حکیم ابوالقاسم فردوسی صرف شاهنامه خود کرد. لغت نامه نه تنها گنجینه ای گرانبها برای زبان فارسی است، بلکه معانی و تفسیرات و شروح تاریخی بسیاری از کلمات عربی را نیز داراست. علی اکبر دهخدا سال۱۲۹۷ ه.ق (۱۲۵۷ خورشیدی) در تهران متولد شد. گر چه اجدادش قزوینی بودند، ولی پدرش «خان بابا خان» که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. ده ساله بود که پدرش فوت کرد و فردی به نام میرزا یوسف خان، قیم او شد.
دو سال بعد میرزا یوسف خان نیز در گذشت و اموال پدر دهخدا به فرزندان یوسف خان رسید. در آن زمان یکی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی از دوستان خانوادگی دهخدا کار تدریس او را به عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمه را در نزد وی آموخت. وی مردی مجرد بود و حجره ای در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان شیخ هادی کنونی) داشت که در آن به تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالبا اظهار می کرد که هر چه دارد، در نتیجه تعلیم آن بزرگمرد بوده است. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل گردید و با مبانی علوم جدید و زبان فرانسه آشنا شد.
معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمد حسین فروغی، موسس روزنامه «تربیت» و پدر ذکاء الملک فروغی بود که گاهی اوقات، تدریس کلاس ادبیات را به عهده دهخدا می گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی بود، وی از این حسن جوار استفاده کامل می برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزگوار بهره مند می گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه، به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. سال۱۲۸۱ شمسی هنگامی که۲۴ سال داشت، معاون الدوله غفاری که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت. وی در آنجا فراگیری زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد. مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز دوران مشروطیت بود. حدود سال۱۳۲۵ هجری قمری (نهم خرداد۱۲۸۶ هجری شمسی) با همکاری مرحوم جهانگیر خان و مرحوم قاسم خان، روزنامه صوراسرافیل را منتشر کرد. این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود.
جذابترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که با عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته می شد. سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می کرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمد علی شاه، آزادیخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آنجا به اروپا رفت. وی در پاریس با علامه قزوینی، معاشر بود. سپس به سوئیس رفت و در «ایوردن» سوئیس نیز سه شماره از صور اسرافیل را به کمک میرزا ابوالحسن خان پیرنیا (معاضد الدوله) منتشر کرد.
آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال۱۳۲۷ هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان مقیم ترکیه، روزنامه «سروش» را به زبان فارسی منتشرکرد. در دوران جنگ جهانی اول - که از سال۱۹۱۴ تا۱۹۱۸ میلادی به طول انجامید - دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران باز گشت. از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد.
● سایر آثار دهخدا
دهخدا به غیر از لغت نامه - که بزرگترین و پرارزشترین اثر دهخداست - کتابهای دیگری را نیز تالیف کرده است که با ارزشترین آنها پس از لغت نامه، کتاب «امثال و حکم» است. کتاب امثال و حکم، کتابی است که در آن همه ضرب المثلها، حکمتها، آیات قرآن، اشعار، اخبار و احادیثی که در زبان فارسی مصطلح است، جمع آوری شده است. دهخدا خود نقل می کرد که در کودکی شبی بالای بام خوابیده بود و به یکی از مثلهای متداول در زبان فارسی می اندیشید، از اسم «مثل» آگاه نبود، همین قدر درک می کرد که از نوع کلمات و لغات معمول نیست.
قلم برداشت و چند تا از آن نوع یادداشت کرد. این نخستین قدمی بود که وی در راه تدوین امثال و لغات پارسی برداشت. هنگامی که دهخدا و یارانش در حال تهیه فیش و یادداشت برای لغات لغت نامه دهخدا بودند، اعتماد الدوله قراگزلو که در آن زمان وزیر معارف بود، به دهخدا پیشنهاد کرد که با توجه به اینکه با وسایل امروزی چاپ لغت نامه میسر نیست و تالیف لغت نامه کاری بسیار طولانی است، امثال، حکمتها، احادیث و... را در کتابی جداگانه جمع آوری کند و منتشر سازد. دهخدا نیز این پیشنهاد را پذیرفت و به این ترتیب، امثال و حکم را در بین سالهای۱۳۰۸ و۱۳۱۱ به چاپ رساند و در پایان کتاب، فهرست اعلامی نیز به آن افزود. همان طور که اشاره شد، دهخدا به زبان فرانسوی نیز تسلط زیادی داشت. او چند کتاب را از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است که البته هنوز به چاپ نرسیده اند.
از آن جمله کتاب «عظمت و انحطاط رومیان» است که نوشته شده توسط «منتسکیو» نویسنده سرشناس فرانسوی است. کتاب دیگری که دهخدا از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است کتاب «روح القوانین» است که این کتاب نیز توسط منتسکیو تالیف شده است. از دیگر آثار دهخدا کتاب شرح حال ابوریحان بیرونی است که مقارن هزاره تولد بیرونی تالیف و به جای پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ، مهر ماه۱۳۲۴ منتشر گردیده و سپس در لغت نامه تجدید طبع شده است. اثر دیگر دهخدا، تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو قبادیانی است. از دیگر کارهای دهخدا می توان به دیوان سید حسن غزنوی - ملقب به اشرف - اشاره کرد که به اهتمام آقای مدرس رضوی در تهران، سال۱۳۲۸ به طبع رسیده است.
