طرح ملی اطلس زبانی

گامی نو برای حفظ اندیشه ها و احساسات اقوام گذشته

بدون تردید اهمیت میراث زبانی در گستره میراث فرهنگی جهان بر کسی پوشیده نیست. طبیعی است هر انسانی با شنیدن عبارت میراث فرهنگی بی‌درنگ به یاد بناهای تاریخی، سکه‌ها و آثاری مانند سنگ‌نوشته‌ها و مهرها می‌افتد. این در حالی است که میراث ارزشمند و گرانبهای دیگری نیز وجود دارد که کاربرد و قدمتی چندین هزار ساله دارد. میراث زبانی یکی از این آثار فرهنگی ارزشمند است که هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی حایز اهمیت است. آنچه از جلوه‌های نوشتاری زبان مانند کتیبه‌ها یا نسخه‌های خطی از آثار فرهنگی، تاریخی و ادبی به جای مانده از آثار میراث مادی زبان است و آنچه جنبه شفاهی داشته و از روزگار باستان در خاطره تاریخی یا در کهن نمونه‌ها ثبت می‌شود، در شمار آثار میراث معنوی زبان است. میراث زبانی نگهدار کهن‌ترین جلوه‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی روانشناختی یک قوم است.

گستره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به پهنای تاریخ پرشکوه این قوم سربلند چندهزار ساله است. زبان‌های ایرانی که خود شاخه‌ای از زبان‌های هند و ایرانی و هند و اروپایی است، ۳ دوره عظیم تاریخی زبان‌های ایرانی باستان، زبان‌های ایرانی میانه و زبان‌های ایرانی نو را پشت سر نهاده‌اند. از ۲ دوره باستانی و پرافتخار زبان‌های ایرانی، زبان‌هایی چون زبان اوستا، فارسی‌باستان، مادی‌وسکایی‌باستان، زبان پارتی (پهلوی اشکانی)‌، فارسی میانه (پهلوی ساسانی)‌، سغری، سکایی میانه یا ختنی و خوارزمی سر برآورده‌اند که اکنون همگی جزو زبان‌های خاموش هستند و در سکوت ژرف و تاریخی خود با ما از فرهنگ سزاوار و شایسته‌ای سخن می‌گویند که ژرفنای تاریخ و تمدن را در گستره جهانی درنوردیده است. از دوره زبان‌های ایرانی نو، افزون بر فارسی دری، زبان‌های اقوام ایرانی چون کردی، بلوچی، آذری، تاجیکی، قفقازی، طبری (مازندرانی)‌، گیلانی و خراسانی را داریم که هر یک خود، گویش‌های بیشماری را در دل پهناور خود پرورده‌اند.

زبان‌ها و گویش‌های ایرانی قرن‌های متمادی به حیات خود ادامه می‌دهند و به‌سامان کردن و نظام بخشیدن به آنها هدف اصلی طرح ملی اطلس‌زبانی ایران است که براساس تلاش‌های مداوم پژوهشگران گروه زبان‌شناسی و گویش شناسی پژوهشکده زبان و گویش از دیرباز پا گرفته است. نتیجه این تلاش‌ها کتابچه جامع تدوین اطلس زبانی ایران شامل مستندسازی، پایگاه داده‌ها و نقشه اطلس است که به کوشش دکتر یدالله پرمون، مدیرگروه زبان‌شناسی و گویش‌شناسی و مدیرعلمی طرح ملی اطلس زبانی ایران تدوین شده است.

● فرهنگ‌ساز دیروز

طرح ملی اطلس زبان یکی از سنگین‌ترین برنامه‌های پژوهشی است که در دستورکار گروه زبان‌شناسی و گویش‌شناسی پژوهشکده زبان و گویش قرار گرفته است. این طرح حدود ۳۵ سال پیش یعنی در اوایل دهه ۵۰ و در اقدامی مشترک از سوی فرهنگستان زبان ایران و سازمان جغرافیایی کشور و با عنوان فرهنگ‌ساز که آمیزه‌ای از نام ۲ سازمان دست‌‌اندرکار است به شکل گردآوری موادزبانی از آبادی‌های کشور و تقریبا همزمان با آوانویسی موادزبانی گردآوردی شده، آغاز شده است. به دلیل تحولات اجتماعی در سال ۱۳۵۷، فرهنگ‌ساز در ادامه مسیر متوقف شده و گنجینه موادزبانی آن برای انجام اقدامات پژوهشی بعدی به سازمان‌ها و نهادهای گوناگونی واگذار شد که در نهایت مسوولیت ادامه انجام این تحقیقات به سازمان میراث فرهنگی کشور سپرده شد. از آن زمان تا‌ آغاز دهه ۸۰ یعنی هنگام از سرگیری طرح در مقام یک برنامه پژوهشی ملی از سوی پژوهشکده زبان و گویش، برخی طبقه‌بندی‌ها و پژوهش‌های موردی و پاره‌ای مواد زبانی جدید گردآوری و به این مجموعه افزوده شده است. در آغاز دهه ۸۰، مرحله جدیدی برای این طرح در جمع مجموعه فعالیت‌های گروه زبان‌شناسی و گویش‌شناسی پژوهشکده تعریف شد که تا امروز به عنوان اولویت نخست پژوهشی این پژوهشکده مورد توجه بوده است.

● تصویر همانندی‌‌ها و ناهمانندی‌ها

مطالعه نظام‌مند گونه‌های زبانی پراکنده در پهنه‌های جغرافیایی را جغرافیای زبانی یا جغرافیای گویشی می‌گویند. در گذشته جغرافیای گویشی مترادف گویش‌شناسی در نظر گرفته می‌شد. اما در اواخر دهه نوزدهم میلادی گویش‌شناسی در معنای جدید خود شکل گرفت و بتدریج در قالب طرح‌های پژوهشی‌ درباره گونه‌های زبانی به آن توجه شد. در این طرح‌های پژوهشی همواره تفاوت‌های ساختاری، معنایی یا تلفظ کلمات از ناحیه به ناحیه دیگر مد نظر بود. این گروه از محققان مکان‌های این کلمات را روی نقشه مشخص می‌کردند و به این ترتیب اطلس گویشی یا اطلس‌زبانی پدید آمد. در شرایط کنونی، گویش‌شناسی نوین، چشم‌اندازهایی جدید را به روی خود گشوده است و مسائل زبان‌شناسی اجتماعی در شاخه‌ای مستقل از آن که با نام گویش‌شناسی شهری شناخته شده، گردهم آمده‌اند. اکنون دیگر جغرافیای گویشی یا جغرافیای زبانی با گویش‌شناسی یکی نیست، بلکه از آن تحت عنوان گویش‌شناسی سنتی و به عنوان شاخه‌ای از گویش‌شناسی یاد می‌شود.

با این وجود تقسیم‌بندی‌های جدید به هیچ وجه از اهمیت و اعتبار گویش‌شناسی سنتی نکاسته است و همچنان گویش‌شناسی سنتی یکی از بنیاد‌های زبان‌شناسی توصیفی به شمار می‌آید. توصیف درست گونه‌های زبانی پراکنده در پهنه جغرافیایی زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که مطالعات گسترده‌ای در آن منطقه انجام شده و همانند‌ی‌ها از ناهمانندی‌ تشخیص داده شوند. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که سراغ اهل زبان می‌رویم و نام گونه‌ای را که به آن تکلم می‌کنند جویا می‌شویم. در بیشتر موارد نام بومی گونه زبانی گمراه کننده است و همانندی یا ناهمانندی‌هایی را می‌رساند که یک بررسی دقیق زبان شناختی آنها را مردود خواهد خواند. به عنوان نمونه، اقوام زیادی در ایران امروز خود را تات می‌خوانند و مدعی هستند که به زبان تاتی تکلم می‌کنند؛ اما یک بررسی زبان‌شناختی پیرامون آنها مشخص می‌کند زبان هر یک از این اقوام به شاخه‌ای متمایز از زبان‌های ایرانی تعلق دارد. از سوی دیگر اقوامی را می‌شناسیم که خود را با دو عنوان متفاوت می‌خوانند، حال‌ آن‌که زبان‌هایشان در حقیقت بسیار به یکدیگر نزدیک است. نمایش همانندی‌ها و ناهمانندی‌های زبانی در پهنه جغرافیایی موضوعی است که درتهیه اطلس‌زبانی مورد توجه قرار گرفته است. طرح اطلس‌زبانی ایران در چشم‌انداز خود در حال حاضر تنها به مطالعه پهنه جغرافیایی محصور درون مرزهای کشور جمهوری اسلامی ایران، شناسایی گونه‌های زبانی رایج در این پهنه و برآورد دامنه نفوذ هر یک توجه دارد. با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان امیدوار بود که اطلس زبانی بتواند نقش مهمی در تقویت‌ بنیه گردشگری کشور از جنبه جذب گردشگر علاقه‌مند، اعم از متخصص و غیرمتخصص و همچنین تقویت بنیه علمی کشور از جنبه استفاده از مواد زبانی آشنا و هویت آفرین داشته باشد.

● نقش موثر فناوری در اجرای طرح

اطلس زبانی ایران یک اطلس رایانه‌ای است. اطلس زبانی رایانه‌ای نیز اطلسی است که با جستجو از یک پایگاه داده که به اندازه کافی غنی باشد، نقاط جمعیتی مستندسازی شده را در واسطه‌ای دیداری که معمولا نقشه‌ای از آن نقاط است با تکیه بر پارامترهایی نشاندار ساخته، امکان انجام دسته‌بندی‌های گوناگون میان آنها و انجام مطالعات بعدی در این رابطه را فراهم می‌کند.

پایگاه داده‌های اطلس زبانی ایران باز و قابل ارتقاست و به عبارت دیگر امکان افزودن داده‌های زبانی جدید را دارد. داده‌های اطلس زبانی ایران در یک دوره نسبتا طولانی و پر فراز و نشیب از تاریخ این سرزمین گردآوری شده‌اند که هر یک از این دوره‌ها تاثیر چشمگیری بر چشم‌انداز جغرافیایی، جمعیت شناختی و فرهنگی ایران داشته‌اند. بدون تردید گونه‌های زبانی پراکنده در کشور نیز از این قاعده مستثنا نبوده‌اند. مخاطب اصلی این اطلس کاربر فعال بسته برنامه نرم‌افزاری مربوطه و ترسیم‌کننده اطلس شخصی است. معمولا مخاطب اطلس زبانی فردی است که از نتیجه‌گیری‌های تدوینگر اطلس استفاده می‌کند. به عبارت دیگر این فرد اطلس چاپ شده‌ای را دریافت می‌کند که توسط محققی دیگر ترسیم شده است و در نتیجه امکان به چالش کشیدن ادعاهای این فرد یا مشاهده سیمایی دیگر از پهنه مورد بررسی را براساس فرضیه‌های متفاوت نخواهد داشت. اما اطلس زبانی ایران در حقیقت به صورت نتایج از پیش تعیین شده چاپی نخواهد بود؛ بلکه این اطلس در محیط دیجیتال ترسیم شده است و با توجه به جستجوهای متنوعی که توسط کاربر انجام خواهد شد،‌ اشکالی متفاوت خواهد داشت.

در چنین شرایطی عدم وابستگی به نتیجه‌گیری‌های فردی امکان‌پذیر شده و ضمن بازنمایی سیمای زبان‌شناختی کشور به مناسب‌ترین وجه، چهره گوناگونی از آن در قالب انواع همگرایی و واگرایی‌های میان گونه‌های زبانی، ارائه خواهد شد. با توجه به روش فوق، هدف حفظ گنجینه گویشی قدیمی همزمان با تدوین اطلس روزآمد محقق می‌شود. همان‌گونه که مشهود است، کاربرد فناوری‌های رایانه‌ای در تمام حوزه‌های طرح ملی اطلس زبانی ایران حتی در بخش مستندسازی نیز در اولویت قرار دارد.

● اطلسی جوان و پویا

اطلس‌های زبانی رایانه‌ای اطلس‌های جوانی هستند. سنت جغرافیایی زبانی همواره بر رویه تدوین اطلس‌های به اصطلاح دستی تکیه داشته است. بررسی پیشینه و روش‌شناسی این علم، اساسا بر ترسیم نقشه‌ای روی کاغذ توسط یک زبان‌شناس یا گروهی از زبان‌شناسان و با تکیه بر پیکره‌ای آوانویسی شده از گفتار گردآمده از پهنه مورد مطالعه استوار بوده است. این شیوه مخاطب اطلس را به فردی غیرفعال که مصرف‌کننده آوای تدوینگران اطلس است بدل می‌کند، بدون این که فرصت تفکر درباره نتیجه‌گیری‌های ارائه شده را در اختیار او قرار دهد. این در حالی است که در این طرح، کاربرد مجموعه‌ای از مواد زبانی آوانویسی شده را همراه با اصل گفتار ضبط شده پیش روی خود خواهد دید و به این ترتیب امکان اظهارنظر درباره صحت آوا نوشته‌های موجود در این مجموعه به بهترین وجه برای او امکان‌پذیر خواهد شد.

فرانک فراهانی‌جم