پرسش دریچه ای به حقایق

بی گمان «پرسش» کلید راهیابی به دنیایی است که بر انسان پوشیده است انسان با توجه به بخشی از دانسته ها با پرسش هایی روبه رو می شود که برخاسته از دانش ناقص اوست و از آن جایی که گرایش به کمال و زدودن نواقص در انسان امری ذاتی است

بی گمان «پرسش» كلید راهیابی به دنیایی است كه بر انسان پوشیده است. انسان با توجه به بخشی از دانسته ها با پرسش هایی روبه رو می شود كه برخاسته از دانش ناقص اوست و از آن جایی كه گرایش به كمال و زدودن نواقص در انسان امری ذاتی است، بالطبع می كوشد نقص خویش را برطرف سازد و به سوی كمال برود. جهل به چیزی برای آدمی نقص به شمار می آید از این رو، با به كارگیری ابزارهای مناسب می كوشد تا آن را به علم و دانش دگرگون سازد. یكی از ابزارهای رهایی از جهل، پرسش است.

البته ناگفته نماند كه جهل مطلق و یا علم مطلق نمی تواند انگیزه پرسش را پدید آورد، بلكه خاستگاه پرسش همواره علم ناقص است; یعنی آدمی از جهتی موضوع را می شناسد ولی از جهت و یا جهاتی بر او پوشیده است; ازاین رو در پی شناخت جهت یا جهات مجهول با توجه به دانسته های محدود خویش پرسش یا پرسش هایی را مطرح می سازد تا به حقیقت دست یابد و بدان معرفت پیدا كند.

بنابراین «پرسش» كلید رهیابی به حقایق و حل مشكلات و برطرف ساختن جهل و نادانی است; اما مانند هرچیز دیگر، اگر از حدّ و اندازه خود تجاوز كند و یا بی مورد و بی جا انجام گیرد، دلیل انحراف و موجب زیان است و از یك عنصر مطلوب و كلید فهم حقایق به عنصری منفی و گمراه كننده بدل می گردد به گونه ای كه پرسشگر را به ورطه نقص و دوری از كمال می اندازد.

در آیات و روایات اسلامی به مسلمانان دستور داده شده است تا هرچه را نمی دانند، بپرسند و برای دانستن هر مسأله ای در هر زمانی به آگاهان نسبت به آن مسأله رجوع كنند. خداوند در این باره می فرماید: «فاسئلوا أهل الذكر ان كنتم لا تعلمون» اگر نمی دانید از اهل اطلاع بپرسید; چون «ذكر» به معنای آگاهی و اطلاع است و اهل ذكر مفهوم وسیعی دارد كه همه آگاهان و اهل اطلاع در هر زمینه ای را شامل می شود.

راغب اصفهانی در مفردات می نویسد: ذكر دو معنا دارد: گاهی به معنای حفظ و گاهی به معنای یادآوری است; البته این یادآوری ممكن است به وسیله دل بوده باشد كه ذكر درونی و باطنی است; و ممكن است به وسیله زبان باشد كه لفظی است; و قرآن را ذكر می گویند، چون بازگو كننده حقایقی است.

این آیه بیانگر یك اصل اساسی اسلامی در تمام زمینه های زندگی مادی و معنوی است و به همه مسلمانان تأكید می كند كه آن چه را نمی دانند از آگاهان و اهل اطلاع آن بپرسند و پیش خود در مسایلی كه آگاهی ندارند دخالت نكنند.

به این ترتیب «مسأله تخصص» نه تنها در زمینه مسایل اسلامی و دینی از سوی قرآن به رسمیت شناخته شده، بلكه در همه زمینه ها مورد قبول و تأكید است.

● اقسام پرسش ها

پرسش از جهاتی تقسیم می شود، چون پرسش گاه توضیحی و تحقیقی است و گاه اعتراضی و سرزنشی. پرسش توضیحی آن است كه آدمی از مسایلی بی خبر و ناآگاه است و می خواهد حقیقت آن را درك كند; بلكه با علم و ایمان به این كه كار انجام شده كار صحیح و درستی بوده است، باز می خواهد نكته اصلی و هدف واقعی آن را بداند. از این رو پرسش می كند، چون این پرسش برخاسته از روحیه كاوشگری و پژوهش، و امری ذاتی و بایسته برای رسیدن به كمال است.

نوع دیگر پرسش، پرسش اعتراضی است كه مفهوم آن در حقیقت كاوشگری و پژوهش نیست بلكه بیانگر اعتراض است و پرسشگر در حقیقت به عمل و كار انجام شده اعتراض دارد و آن را نادرست و غلط می داند. خداوند نوع پرسش اعتراضی را در حق خود نادرست می داند و می فرماید: «لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون» هیچ كس بر كار او نمی تواند خرده بگیرد و او را بازخواست كند ولی در كارهای آنان جای پرسش و بازخواست است. چون افعال خداوند حكیم برخاسته از علم و حكمت است و معنا ندارد تا به افعال و اعمال حكیمانه و عالمانه خداوند اعتراض شود. در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) است كه می فرماید: «لأنه لا یفعل إلاّ ما كان حكمهٔ و صواباً» برای این كه او كاری را جز از روی حكمت و صواب و درستی انجام نمی دهد.

پرسش های سرزنشی در حقیقت یك نوع مجازات روحی و روانی مجرمان و كسانی است كه عملی نادرست انجام داده اند، چنانچه پدری به فرزندش می گوید: آیا من این همه خدمت به تو نكرده ام؟ از نمونه های پرسش سرزنشی و اعتراضی در قرآن می توان به این آیه اشاره كرد كه می فرماید: «و لا یسأل عن ذنوبهم المجرمون» مجرمان از گناهانشان سؤال نمی شوند. در حالی كه خداوند در جای دیگر می فرماید: «فوربّك لنسألنّهم أجمعین» به پروردگارت سوگند ازهمه ایشان پرسش می كنیم. ظاهر آن است كه خداوند در قیامت پرسش تحقیقی نمی كند چون: «یعرف المجرمون بسیماهم» چهره های مجرمان خود گواهی بر وضع ایشان می كند، بنابراین لزومی نیست تا پرسش تحقیقی و توضیحی از آنان شود: «فیومئذ لا یسأل عن ذنبه انس و لا جان»

در آن روز از هیچ یك نه انسان و نه جن درباره گناهانشان پرسش نمی شود. اما پرسش سرزنشی و اعتراضی می شود. بنابراین می توان این نتیجه را گرفت كه پرسش های خداوند از مجرمان در روز رستاخیز پرسش تحقیقی نخواهد بود و اگر پرسشی مطرح است و پرسش اعتراضی به نحوه عملكرد و رفتار ایشان در جهان است.

● پرسش های زیانبار

گاهی پنهان بودن پاره ای از مسایل برای حفظ نظام اجتماع و تأمین مصالح افراد بهتر است، در این گونه موارد جستجوها و پرسش های پیاپی، برای پرده برداشتن از روی واقعیت، نه تنها فضیلتی نیست بلكه مذموم و ناپسند نیز می باشد، مثلا غالب پزشكان صلاح می دانند كه بیماری های سخت و وحشتناك را از شخص بیمار پنهان كنند، گاهی تنها اطرافیان و خویشان او را در جریان می گذارند، با این شرط كه از بیمار پنهان دارند; زیرا تجربه نشان داده بیشتر مردم اگر از عمق و ژرفای بیماری خود آگاه شوند گرفتار وحشت می گردند و قوای روحی و روانی خویش را از دست داده و این آگاهی موجب گسترش بیماری، افزایش درد و حتی مرگ می شود و یا دست كم بهبودی را به تأخیر می اندازد.

در این گونه موارد بیمار هرگز نباید در برابر پزشك دلسوز خود به پرسش بپردازد و بكوشد تا به هر وسیله ای از بیماری خود آگاهی یابد; زیرا پافشاری های او گاه عرصه را چنان بر پزشك تنگ می كند كه برای آسودگی خود حقیقت را آشكار می سازد.

در رفتارها و همكاری های اجتماعی نیاز به خوش بینی امری ضروری و مهم است; گاه برای استمرار همكاری ها بی خبری از جزئیات می تواند مفید باشد; زیرا هركس نقاط ضعفی دارد كه فاش شدن آن ادامه همكاری ها را با مشكل مواجه می سازد. بنابراین جستجو و پرسش در این امور نه تنها مفید نیست بلكه زیانبار نیز خواهد بود.

قرآن به صراحت می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تسألوا عن اشیاء إن تبدلكم تسؤكم» ای كسانی كه ایمان آورده اید از اموری كه افشای آن ها باعث ناراحتی و دردسر شما می شود پرسش نكنید. ولی از آن جا كه پرسش های پیاپی از سوی افراد و پاسخ نگفتن به آنها ممكن است موجب شك و تردید برای دیگران گردد و مفاسد بیشتری را به بار آورد می افزاید: «و إن تسألوا عنها حین ینزل القرآن تبدلكم» اگر در این گونه موارد زیاد پافشاری كنید به وسیله آیات بر شما افشا می شود و شما به زحمت خواهید افتاد. گمان نكنید اگر خداوند از بیان پاره ای از مسایل سكوت كرده است، از آن غفلت داشته بلكه می خواسته شما را در توسعه قرار دهد و آنها را بر شما بخشوده است، چون خداوند بخشنده و بردبار است.

امیر مؤمنان(ع) در حدیثی می فرماید: «ان الله افترض علیكم فرائض فلا تضیّعوها و حدّ لكم حدوداً فلا تعتدوها و نهی عن اشیاء فلا تنهتكوا و سكت لكم عن اشیاء و لم یدعها نسیاناً فلا تتكفّوها» خداوند واجباتی برای شما قرار داده آنها را ضایع نكنید، و حد و مرزهایی تعیین كرده، از آنها تجاوز ننمائید و از اموری نهی كرده در برابر آنها پرده دری نكنید و از اموری ساكت شده و صلاح در كتمان آن دیده و هیچ گاه این كتمان را از روی نسیان و فراموشی نبوده پس در برابر این گونه امور، پافشاری و اصرار در افشا نداشته باشید.

علامه طباطبایی می فرماید: خطری كه در پرسش از این گونه امور است... چه بسا همان جستجو و به دست آوردن مطلب، خود باعث هلاكت و بدبختی شود. نظامی كه خدای تعالی زندگی بشر بلكه همه هستی را به آن منظم ساخته نظامی حكیمانه و از روی حكمت است كه اموری را برای آدمیان آشكار و اموری را نهان داشته است. تلاش برای اخفای آنچه ظاهر كرده و یا اظهار آنچه پنهان نموده، موجب اختلال نظامی است كه گسترده شده است.

بنابراین نباید پیرامون هر چیزی كه افشای آن موجب زیان و ضرر فردی و اجتماعی است پرسش شود و نباید پرسش هایی كرد كه جز زیان چیزی ندارد مانند: خرده ریزهای احكام دین، و چیزهایی كه تفحص و كاوش در آنها جز دشوار كردن دین، سنگین كردن بار مسئولیت و تكلیف نتیجه ای ندارد مانند پرسش های بنی اسرائیل پیرامون خصوصیات گاوی كه مأمور به ذبح آن بودند و در نتیجه آن گاو محدود و مشخص شد و موجب زیان هایی برای ایشان گشت.

خلیل منصوری