تروریسم, از ​آرمان خواهی تا فایده گرایی

تروریسم پیش از آن که محصول ایدئولوژی های تندروانه و نگرش های آخرالزمانی باشد, نتیجه افول نسبی روش های سیاسی دیگری همچون انقلاب و جنگ است

تروریسم پیش از آن‌که محصول ایدئولوژی‌های تندروانه و نگرش‌های آخرالزمانی باشد، نتیجه افول نسبی روش‌های سیاسی دیگری همچون انقلاب و جنگ است.

انقلاب نوعی تحول عمده در درون مرزهای جغرافیای سیاسی ملی است و جنگ به معنای درگیری دو واحد سیاسی مستقل و به لحاظ قدرت برابر، بین دو جبهه سیاسی خاص، دیگر توجیهی عملی و سیاسی ندارد. امروز حتی صحبت از جنگ با وجود سلاح های هسته ای، هزینه بالایی دارد. به همین دلیل تروریسم به مثابه مبارزه ای خشونت آمیز، عاملی برای تاثیرگذاری روی قدرت ها شده است. تروریسم بنا بر تعریف کاربرد سیستماتیک ارعاب یا خشونت پیش بینی ناپذیر بر ضد حکومت ها،مردمان یا افراد برای دستیابی به یک هدف سیاسی است.

The new Encyclopedia Britanica۱۹۸۶P.۶۵۰ پس ترور ذاتا پدیده ای سیاسی برای کسب امتیازاتی سیاسی است.

تمام حرکت های تروریستی از ترور شهروندان گرفته تا رخدادهایی با ابعادی وسیع همچون ۱۱ سپتامبر برای ارعاب و امتیازگیری است وگرنه هیچ تحول عمده و جابه جایی قدرتی از درون حوادث تروریستی رخ نمی دهد. خشونت که از امور ماهوی تروریسم است به تنها راه حل برای امتیازخواهی از قدرت های بزرگ و ابراز وجود گروه های منزوی سیاسی تبدیل می شود. نظم بین الملل به گونه ای است که با وجود جایگزین شدن مذاکره و انواع راه حل های سیاسی دیگر به​جای جنگ، باز هم بخشی از گروه های سیاسی و عقاید، وارد گفت وگوهای رسمی بین المللی نمی شو​د. با این اوصاف ترور روش گروه های سیاسی تندرو و منزوی شده ای است که از مذاکرات و گفت وگوهای جهانی بیرون مانده اند.

تروریسم دست کم در تحلیل اولیه توجیهی ایدئولوژیک یا آنارشیستی یا هدفی آخرالزمانی برای پاک کردن زمین از اشرار دارد، اما در عمل به لحاظ عقلانیت سیاسی، فقط می توان آن را فایده گرایانه و امتیازخواهی و ارعاب معنا کرد.

کسب قدرت برای تروریست ها کمتر در معنای مرسوم گرفتن حکومت رخ می دهد. آنها بیشتر با ایجاد وحشت در میان حاکمان و شهروندان از طریق خشونت افسارگسیخته، آنها را به طور غیرمستقیم گروگان می گیرند و مثل هر گروگان گیری، امتیازات خودشان را طلب می کنند. این اصلی ترین راهی است که تروریست ها با آن موقعیت خود را در معادلات و محاسبات منطقه ای حفظ می کنند. این البته همه ماجرا نیست. در خیلی مواقع گروه های تروریستی وسیله دولت ها برای ایجاد ناامنی در منطقه ای خاص می شوند تا جایگاه و نفوذ سیاسی آن دولت را در آنجا بیشتر کنند. آنها در موقعیت هایی وسیله ای برای رقابت های منطقه ای و سیاسی بودند.

● تروریسم و انزوا

اما آنچه مسلم است این که از اصلی ترین دلایل ظهور تروریسم، ناکامی شدید گروه هایی است که در عمل در موازنه قدرت (چه در ابعاد داخلی و چه محلی) ناکامی شدید داشته اند و از طریق اقداماتی نظیر ترور یا گروگان گیری تلاش می کنند خود را وارد بازی قدرت کنند. نظام سیاسی جهان، امری است که می توان درباره قواعد و بی عدالتی های احتمالی آن صحبت کرد. می توان گفت چگونه گروه هایی از جایگاه گفت وگو بیرون می مانند یا خود به اراده به آن گفت وگوها تن نمی دهند.

قبول نداشتن نهادهای کنترل کننده بین المللی، ضدیت با سرمایه داری، مخالفت با همه یا برخی مفاد حقوق بشر، علایق ایدئولوژیک بنیادگرایانه، باورهای آخرالزمانی تندروانه، انزوای سیاسی و طبقاتی، از یک سو و از سوی دیگر بی عدالتی در نظام بین الملل، به رسمیت نشناختن گونه های سیاسی متفاوت از دموکراسی مرسوم به عنوان نظام سیاسی و... همه به عنوان عواملی که به تروریسم منجر می شوند، مورد نظر قرار گرفته اند. با وجود این فارغ از دلایل بحث اساسی این نوشتار خود تروریسم به عنوان راه حلی برای هر مشکل سیاسی و اعتقادی است. راه حلی که در شکل های حکومتی، فرقه ای و جناحی، امروز در خاورمیانه و کشورهای غربی بشدت رواج یافته و از سوریه تا قلب ایالات متحده را ناامن کرده است.

آنچه تا به اینجا آمد، صرفا شکل امروزی تروریسم بود؛ اما ریشه های این روش سیاسی به پیش از دوران مدرن برمی گردد؛ اما آن تروریسمی که در قدیم یا دوران سنت وجود داشت در اهداف و ابعادش تفاوت های مهمی با امروز داشت. تروریسم در گذشته کمتر مردم عادی را درگیر می کرد. ترورها در بین سیاستمداران و خانواده های درگیر با قدرت رخ می داد و بیشتر هدفش تضعیف فیزیکی دسته یا فرد صاحب قدرت بود. نوعی مبارزه در جهت ساقط کردن حکومت کسانی که حکومتشان نامشروع دانسته می شد. افراد در این نوع از ترور، مهم تر از تحت تاثیر قرار دادن نظمی سیاسی یا بیرون آوردن یک دسته از انزوا بودند.

در آن دوران، ترور نتایجی عینی تر و ابعادی کوچک تر داشت و به سبب وجود قدرت استبدادی و فردمحور، کشتن شخصی همچون پادشاه به منزله از هم پاشیده شدن یک حکومت و زمینه های به قدرت رسیدن حکومتی تازه بود. در مقایسه با تروریسم سنتی، تروریسم مدرن هم ابعاد بزرگ تری دارد و هم مردم در آن نقشی مهم دارند. به سبب این که در حکومت های دموکراتیک مردم نقش پررنگی دارند، در ترور و فشار به حکومت برای تن دادن به خواسته های تروریست ها هم مردم نقش پیدا کردند. برخی جدای از تروریسم مدرن و سنتی، نوع دیگری را هم بازشناخته اند و به آن تروریسم پسامدرن می گویند. این نوع حاصل کوچک شدن دولت های ملی،بالا رفتن ارتباط های فراملی و مجازی است. فضای باز برای تجارت های بزرگ جهانی، نهادهای خصوصی و... شکلی از تروریسم را ایجاد کرده که بیش از هر زمان متکی بر قدرت های زیرزمینی و خصوصی ثروت است. این نوع از تروریسم بیشتر از اعمال ترور روی کارکرد تبلیغاتی و رسانه ای آن کار می کند و با پوشش های مختلف در حوزه های متفاوت از مالی تا مجازی، اخلال ایجاد می کند تا قدرت نظامی خودش را افزایش دهد. مهم ترین نکته در این میان پراکندگی و توسعه فراملی این گروه هاست. برای مثال گروه های تندروی سلفی و القاعده، امروز فراتر از هر مرزی در دنیا تکثیر شده اند و با ثروت فزاینده به محض پیدا کردن زمینه برای اعمال قدرت و پیشرفت سیاسی خاصه در خاورمیانه وارد عمل می شوند. از شوخی های روزگار است که واپس گرا و متحجرترین گروه های سیاسی خاورمیانه از شیوه هایی کاملا مدرن و در فضاهایی پسامدرن، در قدرت های ضعیف شده و دیکتاتوری های مستهلک منطقه نفوذ می کنند و خود را به عنوان جایگزین معرفی کرده و از طریق تروریسم و خشونت های افسارگسیخته به مردم منطقه تحمیل می گردند. پشتوانه ایدئولوژیک و مذهبی ـ آن هم با رهیافتی فرقه ای ـ از خشونت تروریستی این فرقه ها برای پیروانشان نوعی عمل مشروع و مقدس ساخته که با منفعت طلبی و فسادهای مالی جهانی، ابعاد تهدیدشان را برای عالم فزاینده و هراسناک کرده است.

● تروریسم اتمی و تروریسم مجازی

در تحلیل تاریخی و یافت گونه های مختلف تروریسم، می توان انواع دیگری همچون تروریسم اتمی و تروریسم مجازی را هم در نظر گرفت. اولی ناظر بر دشواری های جنگ زیر سایه سلاح های اتمی بوده و بنابراین پناه بردن به تروریسم دولتی و حکومتی است؛ عملیات تروریستی که برخی حکومت ها به دلیل سایه سنگین سلاح های کشتار جمعی، در موقعیت های کوچک انجام می دهند تا پاسخ های مورد نیاز خود را از رقبا دریافت کنند. تروریسم مجازی بهره گیری از اینترنت، شبکه های رایانه ای و امکانات پدید آمده از سوی این شبکه ها برای نابود ساختن ساختارهای زیربنایی یک جامعه از جمله انرژی، حمل و نقل، خدمات عمومی، فعالیت های دولتی است که از این طریق تروریست ها روی یک دولت و زندگی شهروندان آن تاثیر می گذارند. این نوع از قدرت نمایی بویژه در فعالیت های گروه های سیاسی آنارشیستی مرسوم است. نوعی از فعالیت برای فلج کردن دولت ها و ارتباط آنها با مردم به لحاظ اقتصادی و خدماتی و... با این توجیه که می توانند از این طریق هژمونی و اعمال نفوذ نرم، اما فزآینده دولت بر زندگی روزمره و خصوصی مردم را بگیرند.

از خصوصیات تروریسم پیچیدگی و چندگانه بودنش است. نمی توان آن را صرفا به لحاظ فلسفی یا فقط از نظر مذهبی تحلیل کرد.این پدیده فقط نتیجه بنیادگرایی مذهبی یا انزوای فکری در برابر مدرنیته نیست. همچنین تروریسم در تحلیل روانی تروریست خلاصه نمی شود؛ اما مجموعه این عوامل در آن دخیل هستند. با این حال روان شناسی تروریسم از مهم ترین مسائل است.

حمله های انتحاری یا رضایتمندی و حس خوبی که نسبت به خویش در درون تروریست ها، پس از اعمال خشونت رخ می دهد، جای تحلیل روانی دقیق دارد. از سوی دیگر بازنگری در نظم جهان و نظام بر آمده از مدرنیته، به انزوا راندن گروه های سنتی و هجوم ناگهانی و پرسرعت تجدد از دیگر عواملی است که تروریسم را در ساحتی فلسفی مهم می کند. خشونت مقدس برای از بین بردن کفار و پاک کردن زمین از دشمنان برخی فرق اسلامی، مسیحی و یهودی، فراهم کردن شرایط آخرالزمان و... وجوه مذهبی بخشی از تروریسم است که اصلاح دینی و نقد خرافه های منحرفانه را از سوی نهادهای مستقر و رسمی دین لازم می آورد. با همه اینها و دلایلی دیگر که همه ناظر به اندیشه ها و پشتوانه هاست، تروریسم نوعی روش محاسبه گرایانه عقلانی و سیاسی است که در وضع امنیتی قوی امروز جهان با محاسباتی پیچیده و دقیق میسر می گردد؛ بنابراین تروریست ها دیوانگان یا جاهلانی در پی یافت آرمان و اهداف بلند نیستند، بلکه آنها بشدت در پی محاسبه وسایل و سنجش اهداف برای رسیدن به بیشترین سود از طریق کمترین هزینه اند. سود بیشتر هم از طریق لطمه بیشتر بدست می آید؛ بنابراین می توان هدف اصلی تروریست ها در هر نوع دسته ای را کمترین هزینه برای رسیدن به حداکثر نتایج دانست. این محاسبات و فایده گرایی تنها راهی است که آنها را قدرتمند و در جوامع بشری تکثیر می کند و باعث حضورشان در محاسبه های جهانی می شود.

علیرضا نراقی