اصالت نگاه شرقی

«خانه ی دوست کجاست» در یک کلام حاصل نگاه نجیب و شریف در روابط اجتماعی است که در شرق اصالت دارد این فیلم که محصول دهه ی شصت است, فاتح بسیاری از جشنواره های سینمایی در دنیاست و تأثیر وسیعی در تولیدات سینمای کودک و نوجوان بیست سال اخیر سینمای ایران داشته است

«خانه‌ی دوست کجاست» در یک کلام حاصل نگاه نجیب و شریف در روابط اجتماعی است که در شرق اصالت دارد.

این فیلم که محصول دهه‌ی شصت است، فاتح بسیاری از جشنواره‌های سینمایی در دنیاست و تأثیر وسیعی در تولیدات سینمای کودک و نوجوان بیست سال اخیر سینمای ایران داشته است. فارغ از تلاش‌هایی که در جهت کپی‌برداری از این فیلم توسط برخی از فیلمسازان وطنی انجام گرفت اما نمی‌توان تأثیرات مثبت خانه‌ی دوست کجاست به کارگردانی «عباس کیارستمی» را در جهت‌دهی سینمای جشنواره‌پسند در گونه‌ی کودک نادیده گرفت.

در واقع به مدت یک دهه تقلید مستقیم و غیرمستقیم از ساختار روایی و کارگردانی این فیلم پارادایم ذهنی نویسندگان و کارگردانان سینمای کودک بود اما هیچ کسی نتوانست شبیه به این فیلم را بسازد و حتی خالق این اثر - کیارستمی - که تمام اعتبارش در سینمای جهان از این فیلم آغاز شد نیز نتوانست به‌مانند این اثر را تکرار کند و همچون این فیلم مخاطبان عام و خاص را شیفته‌ی پیام انسانی و پیچیدگی‌های ظریف کند.

● کیارستمی پیچیده‌تر می‌شود

کیارستمی پس از خانه‌ی دوست کجاست کارگردان پیچیده‌تری شد و به دنبال موضوعاتی رفت و فیلم‌هایی ساخت که پیام‌های پیچیده‌تری برای مخاطبان سینما داشت و عامل اصلی توفیق روزافزون جهانی او نیز در همین نکته بود اما هر چه که ایام گذشت سینمای کیارستمی پس از خانه‌ی دوست کجاست شخصی‌تر شد و شخصی‌تر شدن سینمای او لزوماً معنای عمیق‌تر و به غنا رسیدن نداشت بلکه سلایق شخصی در ساختار روایی فیلم‌هایش به حساب سبک گذاشته شد البته سبکی که فقط خالق آن می‌فهمید و جایی برای مشارکت‌جویی مخاطب خاص و عام سینما نمی‌گذاشت. به هر حال هرچند که غربی‌ها از این فیلم برداشت‌های ناصوابی درباره‌ی مردم ایران و سطح آگاهی ایرانی‌ها داشتند اما اهل تفکر و تأمل در اروپا این فیلم را حاصل نگاه شریف و عمیق انسانی دانسته و بیش‌تر تحسین این فیلم از جانب آن‌ها ناشی از همین نکته بود.

این موضوع محملی بود که برخی فیلمسازان هم‌تراز کیارستمی در داخل کشور از آن الهام گرفتند و آثاری در جهت این خط فکری پدید آوردند که توفیقاتی نیز در این زمینه داشتند اما هیچ کدام منجر به ارتباط گسترده با مخاطب داخلی نشد اما ره‌آورد شخصیِ خوبی برای آن‌ها در خارج از کشور داشت.

در یک نظر اگر نیک بنگریم کیارستمی یک بار در سینمای ایران توانست ارتباط گسترده‌یی با توده‌ی مردم کشورش – اعم از مخاطب عام و مخاطب خاص - برقرار کند که آن ‌هم در فیلم خانه‌ی دوست کجاست بود. این فیلم و این موفقیت - تماس گسترده با مخاطب داخلی و خارجی - حاصل بلوغ فکری و محصول تجربیات کیارستمی در عرصه‌ی کارگردانی و مهارت او در کشف ساختار روایی ساده‌یی بود که در عین سادگی، نکات عمیقی در نوشته و کارگردانی به همراه داشت و تلاش او برای دیدن این فیلم قبل از تولید از هر زاویه، عامل اصلی موفقیت‌های این فیلم بود.

خانه‌ی دوست کجاست برای شخص کیارستمی ایجادکننده‌ی جایگاه در جشنواره‌های سینمایی بود. نگاه نوع‌دوستانه‌ی یک نوجوان به همکلاسی‌اش برای آن‌که او از مدرسه اخراج نشود و تلاش وسیع این نوجوان برای رساندن دفتر مشق همکلاسی همچون سلوک عارفانه‌ی عارفان شرقی شمرده شده و هفت شهر عشق را این نوجوان یک‌شبه در این راه طی می‌کند و این تجربه‌ی عمیق در شخصیت او تکاملی پدید می‌آورد که مخاطب سینمای ایران از آن متأثر شده و احترام خاصی برای این فیلم قایل می‌شود.

● تأثیر بر مخاطب

تأثیرات این فیلم بر مخاطب عام و خاص آن‌چنان عمیق است که هر بار این فیلم از تلویزیون پخش می‌شود به تماشای آن می‌نشینند و با شیفتگی از آن لذت می‌برند. اگر کیارستمی در فیلم‌های بعدی‌اش این اصالت نگرش به موضوعات انسانی را ادامه می‌داد و در پی کسب جایگاه در جشنواره‌های جهانی نبود، به‌طور حتم سینمای ایران و مخاطبان آن جایگاه رفیع‌تری برای او قایل می‌شدند و احترامش بر جایگاهش برتری می‌یافت و سینمای ایران همواره مدیون او می‌گشت.

البته این به آن معنی نیست که سینمای ایران اکنون شأنی برای کیارستمی قایل نیست، سخن این است که اگر بعد از این فیلم، کیارستمی به دنبال پذیرش سفارش و سوژه‌هایی که بابِ پسند جشنواره‌های خارجی قرار دارند نمی‌رفت، می‌توانست تأثیرات بیش‌تری بر مخاطب داخلی و هم‌نسلان فیلمساز خود بگذارد و به گمان برخی، سینمایش مذموم و ناپسند جلوه نمی‌کرد.

در سالیان اخیر سینمای کیارستمی از زمانی که فیلم برای اکران در ایران نمی‌سازد - بسیار شخصی و با مخاطب بسیار خاص شده است. در واقع او با استفاده از جایگاه جهانی‌اش در حال انجام تمرین‌های تصویری جدیدی برای طبع‌آزمایی است که هنوز مورد استقبال جهانیان قرار نگرفته اما سینمای ایران هنوز منتظر است کیارستمی فیلمی از جنس خانه‌ی دوست کجاست بسازد تا از آن تأثیر بگیرد

امیر فرض الهی