بیرون شب تحت فرمان است

رنه شار پس از قبول تعهد و مسوولیت در جنبش مقاومت فرانسه علیه اشغالگران فاشیست برای مدت کوتاهی از محافل ادبی دوری گزید تا حواس خود را به طور کامل متمرکز بر مبارزه کند

● اهمیت و جایگاه فوق العاده رنه شار

(۱۹۸۸-۱۹۰۷) در تاریخ ادبیات معاصر فرانسه بیشتر از آن رو است که او بهتر از هر شاعر دیگر فرانسوی توانست میراث سوررئالیست ها را در شعر فرانسه تثبیت و به نسل های بعدی منتقل کند و او در این راستا اصلی را که جنبش سوررئالیسم به ارمغان آورده بود تعمق بخشید و از ضعف های این مکتب یعنی عمل غیرارادی و نوعی بی نظمی در نوشتار چشم پوشی کرد.

فروغ و اقبال شعری رنه شار از سال ۱۹۴۵ تاکنون همواره روبه فزونی بوده است. شاعران جدید او را الگوی خود می دانند و منتقدان تحلیل های فاضلانه و گاه بسیار متناقضی از آثارش ارائه می دهند.

شار تا سال ۱۹۳۴ سوررئالیستی تمام عیار بود. کتاب «چکش بی استاد» گواهی بر این جنبه از فعالیت او است. اما از همان هنگام که در جمع دوستان صمیمی اش، یعنی پل الوار و آندره برتون نشست های شبانه خود را در کافه یی در محله مونمارتر پاریس برگزار می کردند همواره افق نگاهش رو به آینده و دورنمایی دیگر بود.

رنه شار پس از قبول تعهد و مسوولیت در جنبش مقاومت فرانسه علیه اشغالگران فاشیست برای مدت کوتاهی از محافل ادبی دوری گزید تا حواس خود را به طور کامل متمرکز بر مبارزه کند. در سال ۱۹۱۹ با نام مستعار الکساندر و رتبه سرهنگی فرماندهی واحد چتربازی را در منطقه یی از جنوب فرانسه عهده دار شد. کار او و نفراتش این بود که با نیروهای متفقین در تماس باشند و سر قرار به هواپیماها علامت بدهند تا ارتفاع کم کنند و محموله خود را، که اسلحه برای نیروهای نهضت مقاومت بود، به زمین بریزند. ماموریت شار بسیار خطرناک و حساس بود. او در این کار بسیاری از یاران نزدیک خود را از دست داد و یک بار نیز به شدت مجروح شد.

از ۱۹۳۹ تا پایان جنگ در ۱۹۴۴ به میل خود شعری منتشر نکرد، اما شعرهایی که طی این سال ها سروده بود بعد از جنگ در سه دفتر منتشر و با استقبال فراوان خوانندگان و منتقدان روبه رو شد.

به تعبیر ظریف «میشل تروفه»، منتقد برجسته فرانسوی، ریشه های افکار و آثار رنه شار را باید در متون فیلسوفان ماقبل سقراط جست وجو کرد. گفت وگوی رنه شار با مارتین هایدگر یکی از مهمترین لحظات زندگی روشنفکرانه پس از پایان جنگ بود.

اصولاً دیالوگ و گفت وگو از دلمشغولی های عمده این شاعر برجسته فرانسوی بود. گفت وگو با هنرمندان نقاش برجسته یی چون ژرژ براک، جورجو موراندی و مارسل دوشان حاکی از این علاقه است. شار در کتاب «جست وجوی بنیاد و اوج» یک نقاش و یک شاعر را مقابل هم قرار می دهد و آن دو را وادار به مناظره می کند. به لحاظ فرم و صورت، شعرهای رنه شار را در مجموع به سه دسته می توان تقسیم کرد؛ شعرهای منظوم، شعرهای منثور و گزین گویه ها.

اما این تقسیم بندی مبنای زمانی دقیقی ندارد و شار در همه دوران ادبی خود در این سه قالب طبع آزمایی کرده است. شعرهای منظوم رنه شار گاهی تابع قواعد نظم فرانسوی اند و گاهی حالت آزادانه تری به خود می گیرند.

شعرهای منثور، که بیشتر شعرهای شار در این دسته اند، نوعی موسیقی درونی دارند و گاهی نیز بافت جملات حالتی موسیقایی و شعرگونه به خود می گیرد. شعر شار معمولاً کوتاه است و میل به اطناب و زیاده گویی در ذوقیات زیبایی شناسانه او جایی ندارد. گزین گویه ها مجموعه یی از کلمات قصارند که بی آنکه ارتباط صوری یا معنایی آشکاری در میان آنها باشد با عنوان های جداگانه در دفترهای مختلف او گردآمده اند. به لحاظ مضمون و محتوا هم تنوع شعری شار حیرت آور است.

گاه شعرهای بسیار ساده یی دارد که تنها با یک بار خواندن به دل می نشیند و خواننده با آن ارتباط برقرار می کند و در عین حال شعرهای پیچیده و غامضی هم دارد که حتی منتقدان برجسته یی چون پل ون و میشل تروفه نیز معنای آنها را درست در نمی یابند.

یکی دیگر از ویژگی های مهم شعری رنه شار «مناسبتی» بودن آنها است. بسیاری از شعرهای او در موقعیت های متفاوت، تحت تاثیر یا ستایش هنرمندان و فیلسوفان سروده شده و به آنها تقدیم شده است. برای مثال در دورانی که در رادیو فرانس - کولتور با مارتین هایدگر فیلسوف برجسته آلمانی درباره ماهیت شعر و زمان مباحثه می کرد چند شعر به هایدگر اهدا کرد یا شعرهایی که به آلبرتو جیاکومتی، ژرژ دوی تور و ... هدیه کرده است.

گاه شعر شار مقدمه یی است که بر کاتالوگ یک نمایشگاه نقاشی نوشته است. اساساً میل و گرایش شاعران معاصر فرانسوی به هنرهای تجسمی مسبوق به سابقه است. به طور مثال ایو بونفوا، شاعر بزرگ و در قید حیات این کشور، نیز چند کتاب مهم خود را به نقد هنرمندان نقاش و مجسمه ساز اروپایی اختصاص داده است.

اما اینجا باید از کتاب «ورق پاره های هیپنوز» یاد شود که بی گمان یکی از مهمترین و طولانی ترین مجموعه های گزین گویه رنه شار است که در برگیرنده عقاید این شاعر پیرامون هنر معاصر و فلسفه اروپایی است. نکته جالب درباره جهان بینی و نگاه شار این است که او و منتقدان و مفسران اشعارش همه این کوشش ها اعم از نثر و نظم را به چشم شعر می بینند و این به سبب مفهوم خاصی است که او از شعر دارد.

رنه شار به عنصر «ایجاز در کلام» اعتقاد راسخی دارد و میل او به نگارش گزین گویه ها نیز از همین علاقه خبر می دهد.

شار در بین شاعران معاصر جهان از ویژگی های خاص و منحصر به فردی نیز برخوردار است که گاه حتی به ایجاد سوءتفاهم هایی نیز در برخورد با شعر او منجر شده است.

برای مثال، این شاعر با مفهوم «هرمنوتیک و تاویل متن ادبی» مخالف است و معتقد به تکثر معنایی شعر نیست. شار اعتقاد دارد که یک شعر حداکثر یک یا دو معنا می تواند داشته باشد و مفهوم شعر را خود شاعر هنگام آفرینش اثرش می داند و نیازی نیست که منتقدان آن را کشف کنند.

همانطور که اشاره شد یکی از نخستین ثمرات مهم فعالیت شاعرانه رنه شار برقراری صلح و آشتی بین شعر و نوشتار بود.زبانه شاعرانه او می کوشد تا آن پویایی و دینامیسمی را که در ترکیبات و عبارات عام به هدر می رود متمرکز و منسجم سازد.

یکی دیگر از مشخصه های مهم این شاعر خصلت مدیترانه یی اشعار او است. تعلق خاطر شار به محل زادگاهش - ناحیه پرووانس - انگیزه مهمی بوده است تا شاعر در بسیاری از شعرهایش جغرافیای طبیعی و نواحی بکر سرزمین زادگاهش را ستایش کند. به هر صورت، شعر رنه شار غالباً دشواریاب و در عین حال شورانگیز است.

تغزل والایی در غالب اشعار او وجود دارد که خوانندگان و منتقدان را به تحسین وامی دارد.اما در پایان این یادداشت اشاره یی به موقعیت مقامی و جایگاه رنه شار در تاریخ شعر فرانسه در قرن بیستم لازم است؛ شعر فرانسه در قرن بیستم همانگونه که موجودیت خود را مدیون جریان ها و مکاتب فلسفی و عرفانی است، در عین حال وامدار چهره های برجسته یی است که همزمان تاثیر متقابل و فوق العاده یی بر جریان شناسی شعر فرانسه گذاشته اند.

شعر رنه شار در کنار اشعار ارزشمند ایو بونفوا جریان فلسفی و اگزیستانسیالیستی را در شعر فرانسه رقم زده اند، چرا که عمده مفاهیم و مصادیق اشعار این دو چهره برجسته حول محور وجود و ماهیت انسان در جهان است.

مفهوم وجود نزد شاعری چون رنه شار دقیقاً با همان ایده هایدگری آن برابری می کند. مارتین هایدگر در مقالات هنری و ادبی خود در کنار ستایش فراوانی که از اشعار هولدرلین و ریلکه می کند از رنه شار نیز به عنوان نماینده برجسته شعر فلسفی در فرانسه قرن بیستم یاد می کند.

از اشعار این شاعر در سال های اخیر تنها یک دفتر با عنوان «خاکستر ناتمام» را حسین معصومی همدانی به فارسی برگردانده است.

آرش نقیبیان

عنوان مقاله برگرفته از یکی از دفترهای شعر مهم رنه شار است.