عفاف تنها به پوشش نیست

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در تأثیر اندیشه انسان بر ظاهر او فرموده است «هر گاه دل انسان پاک باشد, جسم او نیز پاک است و اگر دل انسان ناپاک و آلوده شود, جسمش نیز به آلودگی کشیده می شود»

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در تأثیر اندیشه انسان بر ظاهر او فرموده است: «هر گاه دل انسان پاک باشد، جسم او نیز پاک است و اگر دل انسان ناپاک و آلوده شود، جسمش نیز به آلودگی کشیده می ‌شود».

عفت درون و اندیشه پاک، رفتار و کردار پاک را در پی دارد و اندیشه ناپاک ثمره ‌ای جز رفتار و کردار و گفتار ناپاک نخواهد داشت.

● عفاف در خوردن

عفت در خوراک، یعنی آنکه انسان از خوردنی ‌ها به قدر نیازش اکتفا کند. در روایات اسلامی همواره به این امر در کنار پاکدامنی و حتی قبل از آن توصیه شده است. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «دو چیز بیشتر از هر چیزی اُمت مرا به آتش می ‌افکند، شکم و عورت».(۱) همچنین در حدیثی دیگر از حضرت آمده است: «بعد از خودم نسبت به سه چیز از امتم در هراسم، گمراهی پس از معرفت، تاریکی‌ فتنه ‌ها و شهوت شکم و فرج».(۲)

● عفاف در بعد مادی

عفاف در فقر نوعی دیگر از عفاف ورزیدن است؛ یعنی انسان بر فقر خود صبر کند، خویشتن‌داری نماید و آن‌ را پنهان دارد و نزد دیگران گدایی نکند، در رسیدن به حاجت خود تلاش نماید و به خداوند اعتماد و توکل داشته باشد، بیشتر از نیاز و حاجت نخواهد و قانع و شکرگزار خداوند باشد. به سبب فقر در عبادت خداوند کوتاهی نکند، بد اخلاقی نکند و نزد ثروتمندان چرب ‌زبانی و چاپلوسی نکند، عزت و کرامت خود را حفظ کند و حق را زیر پا نگذارد.

اگر چیزی بدون سؤال و تقاضا به او عطا کردند، پس از اطمینان از حلال بودن آن به قدر نیاز و حاجتش آن را بپذیرد و بیشتر از آن را نپذیرد: «لِلْفُقَراءِ الَّذینَ أُحْصِرُوا فی سَبیلِ اللّهِ لا یَسْتَطیعُونَ ضَرْبًا فِی اْلأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافًا وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ»؛ « (انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته ‏اند؛ (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطن های خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمی ‏دهد تا برای تأمین هزینه زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند؛) نمی‏ توانند مسافرتی کنند (و سرمایه ‏ای به دست آورند؛) و از شدّت خویشتنداری، افراد ناآگاه آنها را بی ‏نیاز می‏ پندارند؛ امّا آنها را از چهره ‏هایشان می ‏شناسی؛ و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی ‏خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است».(۳)

اگر فقر به زینت عفاف آراسته باشد، انسان را به خداوند نزدیک و بهشت را برای او تضمین می‌ کند، اما فقر مذموم و نکوهیده این است که انسان فقیر عفاف را زیر پا نهاده، دست طمع پیش مردم دراز کند، عزت و کرامت خود را ارزانی حرص و طمع کند و آزمندی، او را به بداخلاقی و لغزش و گناه بکشاند. این گونه فقر از قبر بدتر است و انسان را خوار و ذلیل می‌ کند.

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «دو چیز بیشتر از هر چیزی اُمت مرا به آتش می ‌افکند، شکم و عورت.» همچنین در حدیثی دیگر از حضرت آمده است: «بعد از خودم نسبت به سه چیز از امتم در هراسم، گمراهی پس از معرفت، تاریکی‌ فتنه ‌ها و شهوت شکم و فرج».

تنها فقیر نیست که باید عفاف داشته باشد؛ بلکه توانگر و ثروتمند هم باید قرین عفاف باشد تا ثروتش در دنیا و آخرت مفید و سودمند باشد. اگر انسان ثروتمند یا به عبارتی بی‌ نیاز به معنای واقعی کلمه عفت پیشه کند؛ یعنی در کسب مال، نگهداری آن و هزینه کردنش دچار فعل حرام و قبیح نشود، بدون شک مال و ثروتش مشروع است و این ثروت می ‌تواند در تقوا و پرهیزگاری شخص نیز تأثیر مثبت داشته باشد؛ چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «بهترین یاور و کمک برای تقوای خدا، ثروت است».(۴)

خداوند به نیازمندان دستور می دهد عفت پیشه کنند و از تصرف در مال یتیم خودداری و امتناع کرده و دامن خود را از صرف مال یتیم پاک نگه دارند: «وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافًا وَ بِدارًا أَنْ یَکْبَرُوا وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیرًا فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ کَفی بِاللّهِ حَسیبًا»؛ « و یتیمان را چون به حد بلوغ برسند، بیازمایید! اگر در آنها رشد (کافی) یافتید، اموالشان را به آنها بدهید! و پیش از آنکه بزرگ شوند، اموالشان را از روی اسراف نخورید! هر کس که بی ‏نیاز است، (از برداشت حق الزحمه) خودداری کند؛ و آن کس که نیازمند است، به طور شایسته (و مطابق زحمتی که می‏ کشد،) از آن بخورد و هنگامی که اموالشان را به آنها باز می ‏گردانید، شاهد بگیرید! اگر چه خداوند برای محاسبه کافی است».(۵)

● عفاف در گفتار

کلام عفیف، کلامی است که هم از نظر محتوا و هم از نظر شیوه بیان قرین عفت باشد. آوا و آهنگ صدا به هنگام سخن گفتن باید به گونه ‌ای باشد که ادب و عفت رعایت شود. یکی از نمادهای بی‌ عفتی در گفتار، سخن گفتن با ناز و عشوه با نامحرمان است: « یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا»؛ « ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از آنان معمولی نیستید، اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه ‏ای هوس‏ انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید».(۶)

قول معروف، یعنی سخنی که شرع و عرف اسلامی آن را بپسندد و آن، سخنی است که تنها مدلول خود را برساند.(۷) محتوای کلام باید به گونه ‌ای باشد که تحریک‌ آمیز نباشد. کلامی که شهوت را برانگیزد، به دور از عفت است و در اسلام منع شده است. در حدیثی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است: «هر کس زبان خود را حفظ کند، خداوند عورتش را حفظ می ‌کند».(۸)

اگر انسان همواره به مسائل خلاف عفت فکر کند، حتی اگر به افکارش جامه عمل نیز نپوشاند، در دراز مدت به این گونه افکار عادت کرده، عفت و حیاء درونی خود را از دست می ‌دهد و گناه را سبک شمرده و در نتیجه به طرف آن کشیده می‌ شود؛ هم چنانکه در حدیثی از امام علی علیه السلام می خوانیم: « کسی که زیاد به گناه فکر کند، بالاخره افکارش او را به گناه وا می ‌دارد.»

● عفاف در اندیشه

عفاف در اندیشه و فکر به معنی کنترل و مدیریت افکار است تا وارد عرصه‌ های آلوده و خلاف عفت نشود. تخیل‌ های شهوانی و تحریک ‌کننده و خیال غیرعفیفانه هرچند عمل مشهود خلاف عفت نیست، اما نوعی زیاده ‌خواهی است که تأثیر روانی عمیقی دارد. اگر چه فکر به گناه تا زمانی که به عمل ننشیند، گناه محسوب نمی ‌شود؛ اما افکار ناپاک که نتیجه افسار گسیختگی اندیشه و عدم کنترل انسان بر نحوه فکر کردن است، رفته رفته آینه دل را سیاه کرده و زمینه فساد را فراهم می ‌سازد. اگر انسان همواره به مسائل خلاف عفت فکر کند، حتی اگر به افکارش جامه عمل نیز نپوشاند، در دراز مدت به این گونه افکار عادت کرده، عفت و حیاء درونی خود را از دست می ‌دهد و گناه را سبک شمرده و در نتیجه به طرف آن کشیده می‌ شود؛ هم چنانکه در حدیثی از امام علی علیه السلام می خوانیم: « کسی که زیاد به گناه فکر کند، بالاخره افکارش او را به گناه وا می ‌دارد».(۹)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در تأثیر اندیشه انسان بر ظاهر او فرموده است: «هر گاه دل انسان پاک باشد، جسم او نیز پاک است و اگر دل انسان ناپاک و آلوده شود، جسمش نیز به آلودگی کشیده می ‌شود».(۱۰)

عفت درون و اندیشه پاک، رفتار و کردار پاک را در پی دارد و اندیشه ناپاک ثمره ‌ای جز رفتار و کردار و گفتار ناپاک نخواهد داشت.

پی نوشت:

۱. اصول کافی، ج۲، ص۷۹.

۲. همان.

۳. بقره: ۲۷۳.

۴. اصول کافی، ج۵، ص۷۱.

۵. نساء: ۶.

۶. احزاب: ۳۲.

۷. المیزان، ج۱۶، ص۳۰۹.

۸. مجموعه ورام، ج۱، ص۱۱۰.

۹. غرر الحکم، ص۱۸۵.

۱۰. بحارالانوار، ج۶۷، ص۵۰.

زهرا رضاییان