ویژگی های بازار آب ـ بخش ششم

آشنایی با مفاهیم مهندسی آبیاری

● ویژگی‌های بازار آب

بازار یک نهاد مبادله است که فعالیت‌های اقتصادی را تنظیم و به‌وسیله‌ی تعیین قیمت، اطلاعات مربوط به نیازهای مطرح شده و امکانات موجود را به مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان برای انتخاب‌های بهینه منتقل می‌کند.

▪ شرایط عمومی بازار در تخصیص کارآمد:

در اقتصاد رفاه ثابت شده‌است که نهاد بازار منابع را به کالاها و خدمات گوناگون به شیوه‌ا‌ی بهینه اختصاص می‌دهد، به‌نحوی‌که با تخصیص مجدد نمی‌توان رفاه مصرف‌کننده یا مازاد تولیدکننده را بدون کاهش حق دیگری بالا برد.

گفتنی‌ست مورد در پیش گفته شده در صورتی امکان پذیر است که موارد زیر برقرار باشد:

۱) ورود به بازار و خروج از آن آزاد بوده و نیازمند مجوز نباشد.

۲) رقابت شرکت کنندگان در بازار به شیوه‌ای باشد که هیچ‌کدام نتوانند برای تعیین قیمت و میزان داد و ستد کالا در بازار اعمال نفوذ کنند.

۳) داد و ستدکنندگان از قیمت کالاها و نهاده‌ها آگاهی لازم را داشته باشند.

۴) کالاها و نهاده‌های مبادله شده همگن باشند.

۵) انتقال و ورود منابع به بازار آزاد و بدون هزینه باشد.

اگر شرایط در پیش گفته شده در بازار آب حاکم باشد می‌توان کالا یا نهاده‌ی آب را به بهترین شیوه‌ی مصرف کرده و با روشی مقرون به صرفه تامین و به نیازمندترین مصرف‌کننده اختصاص داد؛ این روند تا عرضه، تخصیص و توزیع آخرین واحد آب ادامه خواهد داشت.

لازم به توضیح است میزان کل عرضه و تقاضاهای آب را نیز بازار به شکل بهینه‌ای تعیین می‌کند.

▪ نحوه‌ی تخصیص و تعیین قیمت:

آب دارای مصارف کشاورزی، صنعتی، شرب و غیره است، متقاضیان آب در بازار تمایل یا نیاز خود را با پرداخت پول برای این کالای حیاتی و ضروری ابزار می‌کنند؛ بنابراین اولین واحد آب که در بازار به مصرف‌کننده‌ای عرضه می‌شود که بیشترین تمایل برای پرداخت را داشته باشد؛ به‌عبارت دیگر، اولین واحد آب به کسی تعلق می‌گیرد که حاضر است برای بدست آوردن آب از مصارف دیگر خود چشم‌پوشی کند تا بتواند بهای بالاتر برای آن بپردازد، گفتنی‌ست دومین و سومین واحد آب نیز به همین روش به بهترین مصرف و نیازمندترین متقاضی می‌رسد؛ از سوی دیگر هر واحد آب را آب‌یاران زیادی حاضرند از منابع سطحی یا زیرزمینی عرضه کنند، هر کدام که توانستند آب را ارزان‌تر تأمین کنند، قادر به فروش آب خواهند بود. لازم به توضیح است با استفاده از این شیوه کسانی قادرخواهند بود برای عرضه‌ی آب به رقابت بپردازند که با هزینه‌ی کمتری آن را حیازت و منتقل کنند؛ بنابراین آب به میزانی عرضه خواهد شد که برای آن تقاضا باشد، یعنی قیمتی که مشتریان برای خرید یک واحد اضافی آب حاضرند بپردازند با قیمتی که عرضه‌کنندگان یک واحد بیشتر از همان مقدار آب را حاضرند بفروشند برابر باشد.

هر واحد اضافی آب که عرضه می‌شود برای فروشندگان هزینه‌ای مازاد جهت تامین و انتقال و هم‌چنین تصفیه دارد، می‌توان به این نتیجه رسید که آب به میزانی در بازار عرضه می‌شود که هزینه‌ی عرضه‌ی یک واحد اضافی آب یا هزینه‌ی کرانه‌ای(جاری) آن، با قیمتی که متقاضیان حاضر به پرداخت آن هستند مساوی باشد.

در بازار رقابت کامل آب، یا هر بازار مشابه دیگر، ارزش و میزان بهینه‌ی آب تعیین می‌شود، این قیمت از سویی برابر با ارزش اجتماعی آب برای متقاضیان است، تا افراد معادل همین مبلغ از مصرف سایر کالاها و خدمات چشم‌پوشی کرده تا بتوانند آب را بخرند.

هم‌چنین ارزش آب مساوی هزینه‌ی اجتماعی آن نیز می‌باشد، زیرا عرضه‌کنندگان همین مبلغ از مخارج نهاده‌ها را به‌جای تولید سایر کالاها صرف عرضه‌ی آب کردند. گفتنی‌ست قیمت آب در بازار با ارزش و هزینه‌ی اجتماعی آن برابر و میزان آن نیز بهینه است زیرا همین مقدار مصرف نیاز متقاضیان را تامین می‌کند و از سویی تولید آن برای تولیدکنندگان مقرون به صرفه است.

مصرف این میزان از آب با توجه به مبلغی که برای آن می‌پردازند رفاه مصرف‌کنندگان و صنعت‌گران را نیز بیشینه کرده و فروشندگان آب نیز با توجه به مخارجی که صرف کرده و درآمدی که از فروش آب کسب کرده‌اند سودشان به حداکثر می‌رسد.

اگر مصرف‌کنندگان آب را از حقابه‌ی خود فروخته و مخارجی برای آن صرف نکرده باشند، رفاه آنها از درآمد حاصل از فروش آب ذخیره‌ای که برایشان باقی‌مانده به بیشترین میزان خود می‌رسد، بنابراین بازار رقابت کامل، رفاه خالص مصرف‌کنندگان آب را حداکثر می‌کند و این بازار سود کشاورزان و سود یا مازاد خالص عرضه‌کنندگان را به حداکثر و هزینه‌ی تولید کالا یا نهاده‌ی عرضه شده را به حداقل می‌رساند.

▪ شرایط ویژه بازار در تخصیص کارآمد آب

تخصیص کارآمد آب هنگامی از سوی نهاد بازار قابل اجرا است که علاوه بر رعایت موارد گفته شده در این مقاله شرایط زیر نیز در بازار برقرار باشد. (۱)

۱) حقوق مالکیت، مزایا و تعهدات بهره‌برداران تعریف و تدوین شده باشد.

۲) فعالیت‌های مصرفی یا تولیدی دارای آثار جانبی مثبت یا منفی قابل انتقال به سایر مبادله‌کنندگان نباشد.

۳) از استفاده بیش از حد بهینه‌ی یک منبع به‌دلیل مشترک بودن آن بتوان جلوگیری کرد.

۴) منبع یا کالا همگانی سره نباشد به‌طوری که درصورت بهره‌مند شدن یک مصرف‌کننده یا تولیدکننده از منابع یا عوارض آن، سایر مصرف و تولیدکنندگان نیز بدون پرداخت یا دریافت هزینه‌ای از آن بهره‌مند شوند.

۵) اطلاعات طرفین معامله مساوی و متقارن باشد، به‌عبارت دیگر هر اطلاعاتی که یکی از دو طرف راجع به شرایط بازار، قیمت، میزان کالا، مهارت و قابلیت خود برای مدیریت تولید داشته باشد طرف دیگر نیز از آن آگاه باشد.

۶) شرایط و تکنولوژی تولید به گونه‌ای باشد که تنها یک قیمت و مقدار تعادلی در بازار برقرار باشند.

در صورتی‌که هریک از موارد در پیش گفته شده در بازار حاکم نباشد ارزش و مقداری که تعیین می‌شود بهینه نخواهد بود و در اصطلاح بازار در انجام ماموریت خود شکست می‌خورد.

منابع:

۱- صدر، سید کاظم، اهمیت بازار آب، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر اقتصاد آب، سازمان مدیریت منابع آب، وزارت نیرو ۱۳۸۱.

تدوین:

مهندس حمید بابایی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آبیاری دانشگاه تهران ـ خبرنگارمهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران