فضای شهر و ملالت های آن

شاید این گفتار ارسطو را شنیده باشید آنجا که می گوید آن کس که خارج از شهر زندگی می کند موجودی است یا فراتر از انسان یا فروتر از او

شاید این گفتار ارسطو را شنیده باشید آنجا که می گوید: آن کس که خارج از شهر زندگی می کند موجودی است یا فراتر از انسان یا فروتر از او.

این گزاره فارغ از تمام اغراق و بزرگنمایی هایش برای انسان کنونی واجد یک نکته اساسی است و آن اینکه انسان امروزی ناگزیر است برای بهره مند شدن از تمام مزایای زندگی مدرن بیشترین ساعات و لحظات عمر خود را در درون شهرها سپری کند چرا که امروزه بسیاری از نیازهای اساسی انسان از فعالیت های اقتصادی، سیاسی گرفته تا دسترسی به بوروکراسی و آخرین دستاوردهای پزشکی و شرکت در همایش های ملی و مجامع هنری و... به طور گسترده در شهرها قابل پیگیری و شناسایی هستند.

امروزه به لطف انقلا ب انفورماتیک و پیشرفت چشمگیر در صنعت حمل ونقل و راهسازی، روستاها و مناطق غیر شهری تا حد زیادی خود را به ساختار شهرها نزدیک کرده اند و دیگر در تعاریف قدیمی و سنتی از روستاها به مثابه مکانی دور افتاده از شهرها نمی گنجند. به طوری که هم اکنون مرز میان شهر و روستا در کشورهایی مدرن کاملا مبهم است.

اما با تمام این تفاصیل شهر چگونه جایی است؟ چه ویژگی هایی دارد؟ چه رابطه ای میان فضای شهری و آداب شهروندی وجود دارد؟ اینها همه سوالاتی است که متفکران تاریخ اندیشه را از زمان یونان باستان تا به امروز به خود مشغول داشته است و اندیشمندان به فراخور جهان بینی و موقعیت تاریخی خود در مقام پاسخگویی به این سوالا ت برآمده اند. امروزه فضای شهری و نسبت آن با روحیه و فضائل شهروندی یکی از جدی ترین وتامل برانگیزترین مسائل شهرهای مدرن به شمار می روند.

گذشته از بودجه های کلا ن تحقیقاتی که در دانشگاه ها و موسسات مطالعاتی صرف تحقیق و مداقه دراین باره می شود،هر ساله مبالغ هنگفتی نیز از بودجه عمومی صرف زیباسازی، پاکیزگی و تزئین مکان های عمومی و آراستن آنها می شود. فضاها و مکان های عمومی این شهرها همواره با کمک و بهره گیری از بهترین هنرمندان و متخصصان معماری و شهرسازی با هنرمندانه ترین آب نماها و نورپردازی های با شکوه و فکر شده مزین شده اند. این تزئینات جدا از نیاز مبرم نظام سرمایه داری حاکم بر این کشورها به گردش پول و سرمایه و همچنین جلب توریست و مصرف کننده، نشانه هایی هستند که انسان همیشه در حال حرکت و ملول امروزی را به لحظه ای ایستادن، دیدن و تامل کردن فرا می خوانند و به طریقی سعی در سبک کردن بار زندگی شهری و ملا لت های آن از گرده او دارند.

یونانیان باستان پنج قرن قبل از میلا د مسیح به فراست دریافته بودند که شهر فقط مکانی برای تجمع افراد نیست بلکه فضایی است که در آن انسان می تواند خود را به کمال رساند و توانایی های ذهنی و اخلا قی خویش را تحقق بخشد. بی گمان رشد وپرورش فیلسوفانی چون سقراط و ارسطو و مورخین بزرگی چون هرودوت و توسیدیس در فضای شهر آتن نمی تواند از روی اتفاق و تصادف باشد.

امروزه فضای شهر و معماری آن به مثابه کالبد زندگی جمعی انسان و تاثیر آن در آگاه ساختن انسان ها به حیات و سرنوشت مشترک خویش چیزی نیست که بتوان بادیده اغماض به آن نگریست. ناگفته پیداست شهرهایی که در آن ساختمان های مسکونی (آپارتمان ها) بدون در نظر گرفتن بدیهی ترین اصول معماری و زیبایی شناسی با دیوارها و سقف های ناایمن با اهداف کاملا اقتصادی و در سطحی انبوه ساخته می شوند نمی توانند میزبان انسان هایی با حسن ظن، شاداب و مکلف به تکلیف شهروندی باشند.

تمامی شهرها با همه آنچه در داخل آنها می گذرد، از چهره های انسانی گرفته تا مغازه ها، ساختما ها، میادین عمومی و... به مثابه الفبایی هستند که در کنار هم کتابی می آفرینند که نویسندگان آن شهروندان و مسوولا ن شهری اند. بدون شک هر گونه آشفتگی در معماری و فضای عمومی شهر چیزی جز از هم گسیختگی فکری و ذهنی ساکنان شهر نخواهد بود. ما ایرانیان از زمانی که ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۸ ه.ق دست به تخریب باروهای قدیمی دوران صفوی به منظور ساختن بناهای تازه به سبک فرانسوی ها زد تا به امروز در جست وجوی یافتن یک برنامه منسجم برای توسعه شهری به سر می بریم.

بحث های جدی با موضوع شهر و تاثیر آن بر اندیشه و احساس آدمی در میان مسوولین ما همچنان بحث هایی است کمیاب و اساسا نایاب. بناهای قدیمی شهرهای تاریخی ما با تمام حسن نیت ها و مراقبت ها به طرز غم انگیزی در معرض تخریب قرار دارند. معماری به کار گرفته شده در چند شهر بزرگ ما(به ویژه پایتخت) بدون توجه به بافت فرهنگی و تاریخی شهر و بی اعتنا به مولفه های معماری ایرانی- اسلا می چیزی جز تقلید کاریکاتوری از معماری غرب نیست. قوانین ساخت وساز که باید جزو سخت ترین قوانین شهرداری ها باشند فاقد انسجام لازم و به طور حیرت آوری نرمش پذیرند و همچنان عزم راسخی آنچنان که شایسته است برای سامان دادن به شهر تهران دیده نمی شود. روشن است هیچ شهری بدون تفکر درباره شهر و اندیشه شهری به وجود نخواهد آمد.

شهری که فضای آن فاقد ذوق و بینش شهرسازی و معماری باشد عاجز از توجیه زندگی مشترک انسان ها و بیدار کردن فضیلت های شهرنشینی درمیان آنها خواهد بود. تردیدی نیست روند شهری شدن طی دو قرن اخیر به فرآیندی جهانی تبدیل شده است. تاثیر شهرها بر عادت و الگوهای رفتاری انسان امروزه به قدری بدیهی است که برخی جامعه شناسان شهری برخی شهرها را نماینده فضیلت متمدنانه و منبع خلا قیت فرهنگی می شمارند. پس بر ما و برنامه ریزان شهرهای ماست که در نگاه خود به پدیده شهر و شهرنشینی تجدید نظر اساسی داشته باشیم و درمانی برای کالبد رنجور شهرهای خود بیابیم. بدون شک اصلا ح و بازبینی قوانین شهرسازی و دعوت از معماران زبده و صاحب فکر و تشکیل گروه های مطالعاتی اولین گام در راه داشتن شهرهای درخور انسان شهرنشین مسلمان ایرانی خواهد بود.

در این راه هر گونه تعلل و سنگ اندازی و تصمیمات غیر کارشناسانه، گام نهادن در راه ساختن خسران بزرگی است که گریبانگیر نه تنها ما بلکه فرزندان ما و نسل های پس از ما خواهد بود. خسران بزرگی که صدای غرش ترسناکش هم اکنون نیز درگوش جان های بیدار طنین انداز است.

نویسنده : مهدی مال میر