سرچشمه های روزی

بدون شک انسان ها از نظر استعدادها و مواهب خدادادی با هم متفاوتند, ولی با این حال آنچه پایه اصلی پیروزی ها را تشکیل می دهد تلاش و سعی و کوشش آدمی است, آنها که سخت کوش ترند, پیروزترند و آن ها که تنبل تر و کم تلاش ترند, محروم ترند

بدون شک انسان‌ها از نظر استعدادها و مواهب خدادادی با هم متفاوتند، ولی با این حال آنچه پایه اصلی پیروزی‌ها را تشکیل می‏دهد تلاش و سعی و کوشش آدمی است، آنها که سخت‏کوش‌ترند، پیروزترند و آن‌ها که تنبل‌تر و کم‏تلاش‌ترند، محروم‌ترند. به همین دلیل قرآن، بهره انسان را متناسب با سعی او می‏شمرد و صریحا می‏گوید «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی» (نجم- ۳۹).و در این میان به کار بستن اصول تقوا و درستکاری و امانت و نظامات و قوانین الهی و اجرای اصول عدل و داد، اثر فوق العاده عمیقی دارد، چنانکه قرآن می‏گوید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ؛ اگر مردمی که در شهرها و آبادی‌های روی زمین زندگی می‏کنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، درهای برکات از آسمان و زمین را به روی آنها می‏گشاییم!» (اعراف- ۹۶).و نیز می‏گوید: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ؛ کسی که تقوا را پیشه کند خداوند گشایشی برای او می‏دهد و از آنجا که گمان ندارد به او روزی می‏بخشد» (سوره طلاق آیه ۲ و ۳).و نیز به همین دلیل، نقش انفاق را در وسعت روزی یاد آور شده و می‏گوید:«إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکمْ؛ اگر به خدا قرض الحسنه دهید یعنی در راه او انفاق کنید آن را برای شما مضاعف می‏گرداند» (تغابن- ۱۷).شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که در زندگی اجتماعی، از میان رفتن یک فرد یا یک گروه، زیانش متوجه همه اجتماع می‏گردد و به همین دلیل نگهداری افراد و کمک به آنها (گذشته از جنبه‏های معنوی و انسانی) بازده برای کل اجتماع دارد.

خلاصه اینکه اگر نظام حاکم بر اقتصاد جامعه، نظام تقوا و درستی و پاکی و تعاون و همکاری و انفاق باشد بدون شک چنین جامعه‏ای نیرومند و سربلند خواهد شد، لذا در روایات اسلامی، فوق العاده به مسأله تلاش و کوشش توأم با تقوا برای کسب روزی اهمیت داده شده است، تا آنجا که امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید: «در تحصیل روزی تنبلی نکنید زیرا پدران ما در این راه می‏دویدند و آن را طلب می‏کردند».[۱]و نیز از همان امام بزرگوار می‏خوانیم: «کسی که برای خانواده خود، تلاش روزی می‏کند، مانند مجاهدان راه خدا است».[۲]حتی دستور داده شده است که مسلمانان صبح هر چه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش برای زندگی بروند[۳] و از جمله کسانی که دعایشان هرگز به استجابت نمی‏رسد، کسانی هستند که تنی سالم دارند و گوشه خانه نشسته و تنها برای گشایش روزی دعا می‏کنند.

● پاسخ به یک پرسش

در اینجا این سوال پیش می‏آید پس چرا در آیات و روایات بسیاری، روزی به دست خدا معرفی شده است و در راه آن مذموم است؟! در پاسخ این سوال باید به دو نکته توجه داشت:۱ـ دقت در منابع اسلامی نشان می‏دهد که آیات یا روایاتی که در نظر سطحی و ابتدایی ـ چه در این بحث چه در بحثهای دیگر ـ متضاد به نظر می‏رسند، هر کدام به یکی از ابعاد مسأله‏ای که دارای بعدهای مختلفی است نظر دارند که غفلت از این ابعاد موجب توهم تناقض شده است.آنجا که مردم با ولع و حرص هر چه شدیدتر به دنبال دنیا و زرق و برق جهان ماده می‏روند و برای نیل به آن از هیچ جنایتی فروگذار نمی‏کنند، دستورات موکد و پشت سر هم وارد می‏شود و آن‌ها را به ناپایداری دنیا و بی‏ارزش بودن مال و جاه توجه می‏دهد.و آنجا که گروهی به بهانه زهد، دست از کار و کوشش و تلاش می‏کشند، اهمیت کار و کوشش به آن‌ها گوشزد می‏شود، در حقیقت برنامه رهبران راستین نیز باید چنین باشد که جلوی افراط و تفریط‌ها را به طرز شایسته‏ای بگیرند.

آیات و روایاتی که تأکید می‏کند روزی دست خدا است و سهم و بهره هر کسی را خدا تعیین کرده در حقیقت برای پایان دادن به حرص و ولع و دنیا پرستی و فعالیت بی‌قید و شرط و بی‌حد و مرز برای کسب درآمد بیشتر است، نه اینکه هدف آن خاموش کردن شعله‏های گرم و داغ نشاط کار و کوشش برای زندگی آبرومندانه و مستقل و خودکفا است.و با توجه به این واقعیت، تفسیر روایاتی که می‏گوید: بسیاری از روزی‏ها است که اگر شما هم به دنبال آن نروید به دنبال شما می‏آید، روشن می‏شود.۲ـ از نظر جهان‌بینی توحیدی همه چیز به خدا منتهی می‏شود و یک خداپرست موحد راستین چیزی را از ناحیه خود نمی‏داند، بلکه هر موهبتی به او می‏رسد، سرچشمه آن را از خدا می‏بیند.او باید در هر مورد توجه به این حقیقت داشته باشد که حتی فرآورده‏های سعی و کوشش و فکر و خلاقیت او نیز اگر درست بنگرد از طرف خدا است و اگر یک لحظه نظر لطفش برگرفته شود همه اینها خاموش می‏گردد.آنچه مسلم است اساس و پایه کسب روزی، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است و اما روزی‏هایی که بدون تلاش به انسان می‏رسد، جنبه فرعی دارد نه اساسی و شاید به همین دلیل، حضرت علی(علیه السلام) در کلمات قصارش در درجه اول، روزی‏هایی را ذکر می‏کند که انسان به دنبال آن می‏رود سپس آنها که به دنبال انسان می‏آید: «ای فرزند آدم روزی دو گونه است یکی آن روزی که تو به دنبال آن می‏روی و دیگری آن روزی که او به دنبال تو می‏آید».

● قرآن و اسباب فزونی روزی

قرآن چند مورد را به عنوان عوامل افزایش روزی معرفی کرده که خود درسی سازنده برای تربیت انسان است:۱ـ شکر: «لَئِنْ شَکرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکمْ؛ هر گاه شکر نعمتها را به‌جا آورید نعمت را بر شما افزون می‏کنم» (ابراهیم- ۷).۲ـ تلاش: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکبِها وَ کلُوا مِنْ رِزْقِهِ؛ او کسی است که زمین را تسلیم و خاضع در برابر شما قرار داد تا بر پشت آن راه روید و از رزق آن استفاده کنید». (ملک- ۱۵).۳ـ تقوی و درستکاری: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ؛ هر گاه مردم روی زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند برکات آسمان و زمین را به روی آنها می‏گشاییم» (اعراف- ۹۶).لکن همان‌گونه که گفته شد، سعی و تلاش آدمی مهم‌ترین عامل در این مساله خواهد بود که در کنار عوامل معنوی تأثیر بیش‌تری خواهد داشت.

زینب مجلسی راد

پی نوشت‌ها: [۱]. وسائل ج ۱۲ صفحه ۴۸.[۲]. وسائل ج ۱۲ صفحه ۴۳.[۳]. وسائل ج ۱۲ صفحه ۵۰.